دستان تنبور (پرده‌های تنبور)
دستان یا پرده نوارهای سپیدی روی دسته ساز هستند که نوازنده محل انگشت خود را تنظیم می‌کند تا نت‌ها را به درستی بنوازد. دستان تنبور نیز مانند دیگر سازهای زهی زخمه‌ای، برای پرده‌گیری و اجرای درست نت‌ها میباشد. در تنبورهای باستان ۱۳ پرده یا دستان وجود داشت و اینک تنبور ۱۴ پرده دارد. برخی سازندگان و نوازندگان پیشروی تنبور مانند سید خلیل عالی‌نژاد چندین پرده دیگر نیز به تنبور اضافه کرده‌اند.
پرده‌ها در تمام طول دسته ساز تنبور قرار دارند. هر پرده نشانه یک نت است و در کوک طرز، نخستین دستان تنبور Re بمل میباشد و تا Re اکتاو ادامه پیدا می‌کند. بنابرایم دستان تنبور یک اکتاو و یک نت را شامل میشود. مضراب زدن تنبور براساس دستانهای آن صورت میگیرد.
جنس دستان تنبور
تمام سازهای زهی دارای پرده نیستند. بعضی انواع گیتار — معروف به گیتار بی‌پرده و تمام انواع ویولون، جزو سازهای بدون پرده به‌شمار می‌آیند. همچنین برخی از انواع رباب تنها در قسمتی از دستهٔ خود دارای پرده هستند.
پرده در سازهای شرقی مثل سه تار یا باغلاما معمولاً از جنس رشته‌های تابیده روده گوسفند، نخ یا پلاستیک است که چند بار به دور دستهٔ ساز پیچیده شده و سپس در پشت دستهٔ ساز گره زده میشود. این نوع پرده‌ها قابل جا به جا کردن هستند و به ساز قابلیت اجرا در دستگاه‌های مختلف را می‌دهند.
در سازهای جدیدتر نظیر انواع گیتار، پرده‌ها از جنس فلز هستند و در خود دستهٔ ساز جاسازی شده‌اند.
دستانهای اصلی تنبور
تعداد دستانهای اصلی یا ثابت تنبور هشت تا است. که عبارتند از دستانهای دوم، چهارم، پنجم، هفتم، نهم، دهم، دوازدهم و چهاردهم. اگر به خاطر سهولت در انتقال مطلب، دست باز یا مطلق سیم اصلی را «دو» فرض کنیم، هشت دستان مذکور به ترتیب تنهای «ر، می، فا، سل، لا، سیبمل، دو، ر» خواهند بود.
پرده‌ها و دستانهای ساز تنبور
در شیوه سنتی پرده‌بندی تنبور راهکارهای مناسب و معقول برای یافتن محل استقرار دستانهای اصلی موجود است. با این وجود به دو دلیل ذکر آن ضروری نمی‌نماید. نخست این که در مبحث تشریح دستانهای ثابت در ترجمۀ مقالۀ تنبور حکیم فارابی که در فصل چهارم درج گردید در این بارۀ توضیح کافی و کامل داده شد. دوّم این که با اختراع دیاپازن‌های دقیق و حساس به سهولت میتوان محل دقیق اجرای آن آواز (نغمه‌ها) را پیدا کرد.
توالی صداهای حاصله از این دستانها تقریباً شبیه به گام ماژور جهانی و گام دستگاه ماهور میباشد. با این تفاوت که درجۀ هفتم از گام ماژور، نت «سی بکار» است، یعنی فاصلۀ درجۀ هفتم تا درجۀ هشتم یعنی از نت «سی تا دو»نیم پرده است. امّا در گام تنبور که گام موسیقی قدیم ایران است. درجۀ هفتم، نت «سی بمل» میباشد و فاصلۀ درجۀ هفتم در این گام با درجۀ هشتم یعنی از نت «سی بمل تا دو» یک پردۀ تمام است.
گام و دستان تنبور
این گام را در موسیقی قدیم «دور عشاق» مینامیدهاند که اولین دور از ۱۲ دور اصلی موسیقی قدیم ایران است و اساس پرده بندی تنبور نیز هست. مشابه آن را نیز در مدلهای اصلی موسیقی یونان نیز میتوان یافت.
در موسیقی یونان پنجمین مد که موسوم است به میکسولیدین و محدودۀ آن بر اساس گام طبیعی یا «ماژور» از نت سُل نا نت سُل در اکتا و بعد میباشد، با درجات اصلی گام پایه در تنبور اهل حق، یکی است.
بدین ترتیب فواصل موجود در بین دستانهای اصلی تنبور با فواصل مابین درجات دور عشاق و فواصل بین درجات گام میکسولیدین دقیقاً یکسان و عبارت است از: «پرده، پرده، نیم پرده، پرده، نیم پرده، پرده» با بیانی دیگر میتوان گفت گام موسیقی ایران که بهترین نمونۀ آن در تنبور نمایان است از توالی چند دانگ مشابه تشکیل شده است. که آن را میتوان توالی چهارگانها دانست. درجات دانگهای دقیقاً همان دستانهای اصلی تنبوراند که در روش انگشت گذاری به سادهترین شکل ممکن با انگشتهای اول، دوم و سوم و در اصطلاح قدیم سبا به، وسطی و بنصر، اجرا میشود.
شرح و تفسیر
اگر بنابر همین روش سه دانگ متوالی با سه مرحلۀ انگشت گذاری بر روی دستانهای اصلی و با سه انگشت مذکور انگشت گذاری شود، از مطلق تا مقداری بیش از نیمۀ وتر طی خواهد شد. مهمترین صداهای اصلی به ترتیب مطلق، چهارگان، پنجگان و هشتگان است. مطلق، صدای دست باز سیم است که با توجه به آنچه گذشت طول آن «۶۶» سانتیمتر است. چهارگان، صدای دستان پنجم است که در یک چهارم از طول سیم بسته میشود و طول مقداری از سیم که برای ایجاد این صدا به ارتعاش در میآید میباید «۵/۴۹» سانتیمتر باشد. فاصلۀ صدای مطلق تا این صدا را در اصطلاح موسیقی امروز چهارم درسا مینامند.
پنجگان، صدای دستان هفتم است که در یک سوم از طول سیم بسته میشود و طول مقداری از سیم که برای ایجاد این صدا به ارتعاش در میآید میباید «۴۴» سانتیمتر باشد. فاصلۀ صدای مطلق تا این صدا را در موسیقی امروز پنجم درست مینامند.
هشتگان صدای دستان دوازدهم است که دقیقاً در نیمۀ طول سیم بسته میشود و طول مقدار مرتعش سیم برای ایجاد این صدا «۳۳» سانتیمتر است. این صئا تکرار صدای مطلق است و آن را اکتا و یا هنگام میگویند. فاصلۀ صدای مطلق تا این صدا را در موسیقی امروز هشتم درست مینامند.
دستانهای متغیر تنبور
اکنون میباید دستانهای غیر اصلی یا متغیر را مرتب نمائیم.
فواصل موجود در بین دستانهای تنبور تماماً نیم پرده هستند. همچنین فاصله هر دستان از دیگری در حالت معمول از شیوه باستانی تبعیت می‌نماید که موسوم است به دستان فُرس. تعداد دستانهای غیر اصلی «۶» تا است و شماره‌های «۱، ۳، ۶، ۸، ۱۱، ۱۳» در میان ۱۴ دستان مذکور به حساب می‌آیند.
- دستان ۱ که نخستین دستان متغیر نیز هست در نیمۀ راه خرک دسته و دستان دوّم قرار میگیرد.
- دستان ۳ که دومین دستان متغیر است در نیمۀ راه دستان دوّم و دستان چهارم قرار میگیرد.
- دستان ۶ که سومّین دستان متغیر است در نیمه راه دستان پنجم و دستان هفتم قرار میگیرد.
- دستان ۸ که چهارمین دستان متغیر است در نیمه راه دستان هفتم و دستان نهم قرار میگیرد.
- دستان ۱۱ که پنجمین متغیر است در نیمه راه دستان دهم و دستان دوازدهم قرار میگیرد.
- دستان ۱۳ که ششمین یا آخرین دستان متغیر است در نیمه راه دستان دوازدهم و دستان چهاردهم قرار میگیرد.
آنچه گفته شد برای حالت معمولی است و تقریباً عمومیت دارد، امّا نوازندۀ تنبور در صورت آموزش صحیح نسبت به مقامات اصیل تنبور، در خواهد یافت که دستانهای متغیر گاهی به حسب ضرورتِ مقام، به جلو یا عقب کشیده خواهند شد و آموزش و درک و اجرای این موضوع چندان ساده نیست.
مثال از دستان تنبور متغیر
در اینجا بطور مثال تغییر محل استقرار دستانهای متغیر را در بعضی از مقامات متذکر میشویم: متغیر اول در حالت اندکی کمتر از دستان فُرس برای نوعی از سماع در حالت دستان فرس برای جلو شاهی و یکی دیگر از انواع سماع و در حالت اندکی بیشتر برای بایه بایه.
متغیر دوم در حالت کمتر برای خان امیری در حال عادی برای جلو شاهی و بایه بایه در حال بیشتر برای ساروخانی.
متغیر سوم در حالت کمتر برای سه جاران و سحری در حال عادی برای خان امیری در حال بیشتر برای قطار و نوعی سماع.
متـغیر چهارم در حالت کمتر استفادهای ندارد در حال عادی برای جلو شاهی و بایه بایه در حال بیشتر برای قسمت دوم ساروخانی.
متغیر پنجم در حال عادی برای سحری و جلو شاهی در حالت کمتر برای سه جاران و در حال بیشتر استفادهای ندارد.
متغیر ششم حالاتش مانند متغیر اول است زیرا تکرار همان صدا در اکتاو بعد است.
پایان‌سخن
پرده نواری فلزی یا چوبی یا استخوانی است که بر روی رودسته تعبیه میشود یا رشته‌هایی از جنس روده یا ابریشم که دور دستهٔ ساز در فواصل معین بسته می‌شوند تا بتوان به‌کمک آن‌ها سیم‌ها را برای تولید نغمه‌های مشخص‌شده در جای مناسب گرفت. به پرده، دَستان و در برخی سازها نظیر گیتار به آن فرت (به انگلیسی: fret) هم گفته میشود. دستان تنبور اکنون چهارده پرده دارد و شاید در آینده این پرده‌ها بیشتر شود.
منبع
سید خلیل عالی‌نژاد. (۱۳۷۸). کتاب تنبور از دیرباز تاکنون. تهران: انتشارات دانش و فن، فصل ۱۰، صفحه ۲۳۷.
نگارنده: تنبورنواز
آموزش تنبور | 04 فروردین 03
