انواع مضراب زدن در تنبور
انواع مضراب زدن در تنبور اشاره به شیوههای زخمه زدن با دست راست و انگشتگذاری همزمان با دست چپ دارد. این ترکیب از نواختن مضراب یا زخمه به نواهای گوناگون منجر میشود که هر یک کاربردهای ویژه خود دارند. مضراب زدن در تنبور با دیگر سازههای زهی زخمهای چون تار و سهتار تفاوتهایی دارد که در این آموزش به آن پرداخته خواهد شد.
انواع مضراب زدن در تنبور
در حالت کلی تکنیکهای مضراب زدن در تنبور را میتوان به دو بخش تکنیکهای دست راست و تکنیکهای دست چپ تقسیم کرد.
تکنیکهای دست راست را به انواع مضراب و تکنیکهای دست چپ را به انواع انگشت گذاری اختصاص دارد.
جدای از نام تکنیک میتوان نام «زینت» را برای برخی موارد به کار برد. علت اینکه میگوییم زینت، این است که با پیادهسازی آنها روی نتها، حس بهتری را در هنگام نواختن ایجاد میشود. این باعث میشود نوازنده و شنونده هر دو از آهنگ بیشتر لذت ببرند. زینت در تنبور نقش همان رنگبندی در نقاشی را دارد.
نکته: این ویدیوی آموزشی بهکوشش پدرام معیریان در گروه نیار تهیه و تنظیم شد.
مضراب راست
نماد مضراب راست ʌ یا ^ میباشد که بر روی نت قرار میگیرد. اگر هیچ نماد دیگری وجود نداشته باشد یعنی با این وجود اگر از هیچ نمادی استفاده نشود منظور همان نت راست خواهد بود. در تنبور مضراب راست از بالا به پایین میآید. این نوع مضراب به دو شیوه اجرا میشود: در حالت نخست نوازنده با هر چهار انگشت دست راست خود از بالا به پایین سیمهای تنبور را مینوازد. در حالت دو، تنها با انگشت اشاره و از بالا به پایین سیمها نواخته میشوند.
مضراب چپ
نماد مضراب چپ ˅ میباشد که بر روی نت قرار میگیرد. برای مضراب چپ تنها از انگشت اشاره استفاده میشود. برای این منظور با انگشت اشاره دست راست از پایین به بالا سیمهای تنبور نواخته میشود.
مضراب شر
نماد مضراب شر ⌣ یا ⌒ میباشد. مضراب «شر» یا پنجه ویژگی منحصربهفرد ساز تنبور است. این مضراب به چند شیوه انجام میشود:
- راست شر (ریز گسسته)
- ریزپیوسته
- پیششر
برای اجرای راست شر، نخست یک مضراب راست بنوازید سپس بهجای مضراب چپ با هر چهار انگشت دست راست سیمهای تنبور را لمس کنید. در مضراب راست شر، زمان مضراب راست و شر باهم برابر هستند. به مضراب راست شر گاهی «ریز گسسته» نیز میگویند. در برخی کتابها از نماد T برای نمایش این مضراب استفاده میشود.
برای اجرای ریز پیوسته نیز باید بلافاصه پس از مضراب راست، شر نواخته شود. در فاصله زمانی یک نت باید هم راست و هم شر اجرا شود.
برای اجرای پیششر از مضراب راست، راستچپ، راستشر در فاصله زمانی یک نت با انگشت اشاره استفاده میشود.
مضراب دو تک (دوچپ)
مضراب دو تک یا دو چپ نیز ویژه ساز تنبور است. برای اجرای این مضراب از انگشت اشاره و انگشت کوچک دست راست استفاده میشود. ابتدا یک راست بزنید و سپس با انگشت اشاره و کوچک دو ضربه متوالی چپ به ساز تنبور بنوازید.
مضراب دو تک
مضراب ریز
میتوان مضراب ریز را راست و چپهای پیاپی در یک زمان مشخص تعریف کرد. نماد مضراب ریز به صورت حرف T انگلیسی میباشد. اگر روی یک نت «سفید» این نماد قرار گرفت به اندازه ۲ ثانیه ریز بزنید. سرعت راست و چپها بستگی به توانایی نوازنده دارد. هرچه سرعت ریز بالاتر باشد، آن نت زیباتر بیان میشود. جهت بهبود مضراب ریز و افزایش کیفیت آن، قبل از اجرای تمریناتتان ۱۰ دقیقه مضراب ریز را تمرین کنید. به این صورت که از سرعت آرام شروع کنید و کم کم به آن سرعت دهید.
مضراب درّاب
به سه مضراب «راست، چپ، راست» به صورت پی در پی مضراب دراب گفته میشود. مضراب دراب را میتوان روی یک نت یا سه حتی سه نت اجرا کرد. اگر بخواهیم الگویی برای سرعت آن در نظر بگیریم، درّاب با سرعتی معادل سه لاچنگ اجرا میشود. زیبایی مضراب دراب به این است که با سرعت اجرا شود.
طبق تئوری اگر بخواهیم به مضراب دراب نگاه کنیم، دو مضراب اول سه لاچنگ اجرا میشوند و نت آخری دولاچنگ خواهد بود. دربعضی کتابها نماد دراب به صورت M انگلیسی و در کتاب ردیف میرزاعبدالله به صورت دو نقطعه است. نماد ابداعی استاد حسین علیزاده به صورت سه نت «راست – چپ – راست» سوار بر هم میباشد که میتوان گفت این نماد مطلوبتر است. در شکل ریز نمادهای مضراب دراب مشخص شده است.
تکنیک درّاب چپ، ترکیبی از یک «تک ریز» و یک راست اضافه برآن است. به این صورت که ابتدا یک مضراب راست میزنید و سپس یک « چپ – راست – چپ – راست » متوالی را اجرا میکنید. نماد آن به صورت یک نماد درّاب معکوس است.
مضراب زدن و زینتها در تنبور
در هنگام مضراب زدن میتوان از زینتهایی گوناگون نیز بهره گرفت. این تکنیکها کمک میکند تا آهنگ از خشکی و بیحالتی درآید و جذابیت آن برای شنونده بیشتر شود. برخی از تکنیکهای مرسیوم موسیقی که با تنبور نیز قابل اجرا هستند عبارتند از:
- اشاره و تکیه
- تکنیک تریل
- گلیساندو
- تکنیک کندن
- ویبراسیون یا لرزش
تکنیک تریل
نام دیگر این تکنیک، ریز اشاره است که معمولا نماد آن « tr » است. هرگاه نماد تریل کنار نتی قرار بگیرد، به اندازه کشش همان نت با اشارههای پی در پی به نت بعدی به وسیله مضرابهای راست و چپ اجرا میشود. تریل معمولا با مضراب چپ خاتمه میپذیرد.
تکنیک اشاره
تکنیک اشاره، به حرکتی بدون مضراب گفته میشود که نت مزبور بدون اینکه مضرابی برایش زده شود، اجرا میشود. یعنی روی نتی که نماد اشاره روی آن قرار دارد مضراب میزنید و سپس با ادامه صدای آن یا همان طنین آن پرده بعدی را میگیرید. اشاره فقط مختص به نت قبل و بعد نیست. میتوان به چند نت قبل و بعد هم اشاره کرد که این بستگی به قطعهای دارد که مینوازید. جزئیات را داخل نتی که مینوازید برای شما مشخص میکنند. با توجه به شکل زیر مفهوم اشاره را بهتر درک خواهید کرد. دقت کنید نت « لا » با مضراب راست اجرا میکنیم بعد با ادامه طنین صدای لا به نت « سی » اشاره میکنیم.
تکنیک تکیه
همانطور که از نام این تکنیک پیداست، باید به نت بعدی تکیه بزنیم و به این صورت اجرا میشود که بعد از نواختن نت اصلی به نت بعدی آن اشاره میکنیم. میتوان به چند نت بعدی هم اشاره کرد، اما بهتر است تکیه فقط روی نت بعدی انجام شود. تکیه زیر مجموعه اشاره است که نماد اصلی آن شکل « ساکن » است. اما در بعضی کتابها از آکسان یا در کتاب استاد علیزاده از یک ساکن که یک هفت روی آن سوار شده است استفاده میشود.
تکنیک ویبره یا لرزش
ویبره یا لرزش، ایجاد نوانسهایی است که با چپ و راست کردنهای خفیف انگشت روی سیم اتفاق میافتد و صدای نتی را که مینوازیم از حالت خشکی و بی روحی بیرون میآورد. ویبره در تنبور معمولا به صورت افقی انجام میشود یعنی در راستای عرض دسته ساز، اما در سازهایی مثل عود یا یا ویولن که پرده ندارند، ویبره به صورت عمودی در راستای طول دسته انجام میشود. البته انجام ویبره را در دو حالت افقی و عمودی میتوان انجام داد.
این بستگی به توانایی نوازنده دارد. اصولا جای ثابتی برای مالشها نمیتوان در نظر گرفت. این نکته برای کلیه تکنیکها صادق است. بیشتر به حس نوازنده و به سرعت اجرای قطعه در حال اجرا بستگی دارد. نماد آن Vib است. هر کجا نیاز بود کنار آن نت نماد ویبره را قرار میدهند. نوع دیگر ویبراسیون در تنبور این است که دست خود را بالای سوراخهای صفحه بالا و پایین ببرید. با اینکار ویبرهای غیر فیزیکی در ارتعاشهای صدای تولید شده توسط سیمها ایجاد میکنید. این تکنیک روی تنبور به این صورت اجرا میشود که با نرمی زیر انگشت شصت، فشارهایی خیلی نا محسوس روی خرک ایجاد میکنید که باعث نوانسهای زیبایی در صدای تولید شده میشود.
تکنیک کندن
کندن یا پنجه کاری عبارتست از ضربه چکشی روی سیم مورد نظر و جابجایی آن به صورت خیلی سریع. همانطور که از اسم این تکنیک پیداست وقتی چکش وار به سیم ضربه زدید انگشت را روی سیم بکنید. برای کندن جای مشخصی مد نظر نیست و حرکت کندن به هر سیمی میتواند بخورد. این تکنیک توسط استاد علینقی وزیری ابداع شد، البته اگر از روی نت بنوازید با نماد، زیر نت مورد نظر مشخص میکند و برای شما شماره انگشتی را که باید با آن تکنیک کندن را اجرا کنید مشخص میکند.
تکنیک پژواک
به اشارههای پیاپی به نت بعد یا نت قبل در فاصله زمانی همان نت « پژواک » گفته میشود. پژواک با یک مضراب اجرا میشود. تفاوت آن با تریل در این است که در تریل همزمان با اشارههای پیاپی مضراب چپ و راست هم انجام میشود اما در پژواک فقط یک مضراب میخورد و با نوانس یا طنین صدای یک مضراب به نت بعدی اشارههای پیاپی زده میشود.
گلیساندو
به لیز خوردن یا سُر دادن انگشت از پردهای به پرده دیگر گلیساندو گویند. این تکنیک در بیشتر سازهایی که انگشت گذاری دارند به کار میرود و نماد آن به صورت زیر است. هنگامی که روی پرده «فا» مضراب زدید، با ادامه همان صدا انگشت را روی روی دسته میکشید تا به پرده « دو» برسید.
تکنیک تک سیم
این روش مضراب زدن از ابداعات استاد احمد عبادی است. در قطعههای آوازی کاربرد دارد و معمولا پس از جملههای پر مایه «از نظر بلندی صدا و طنینهای زیاد» به کار میرود و حس و حال خوبی به قطعه میدهد. روش نواختن آن با پشت ناخن است.
پایان سخن پیرامون مضراب زدن
مضراب زدن در تنبور به شیوههای گوناگونی صورت میگیرد که مهمترین آنها عبارتند از: راست، چپ، شر و دو تک. تکنیکها و زینتهای دیگری نیز مانند تریل، اشاره، تکیه، کندن، گلیساندو و لرزش نیز وجود دارند. استفاده از مضرابهای گوناگون و تکنیکهای زینت سبب میشود تا آهنگ جذابتر و دلنشینتر شود. بهعنوان هنرجوی تنبور حدود یک سال طول میکشد تا انگشتان دست شما با انواع این مضرابها بهخوبی خو بگیرد.
نگارنده: تنبورنواز
آموزش تنبور | 04 فروردین 03
