میزان موسیقی
میزان (ترازک) در موسیقی، نشانههایی برای مشخص کردن دورهها و تعداد ضرب در هر دوره و تشخیص همهٔ نکتههای وابسته میباشد. هر دوره بهوسیله خطی عمودی، که حامل را قطع میکند، از دورههای پس و پیش خود جدا میشود. محتوای میان هر دو خط عمودی را «میزان» و خطهای عمودی را «خط میزان» مینامند. در هر میزان گام موسیقی نیز نمایش داده میشود.
انواع میزان موسیقی
هر قطعه موسیقی از نظر زمان به قسمتهای مساوی تقسیم میشود. هر یک از آن قسمتها را میزان و خط قائمی که آنها را از یکدیگر جدا میکند خط میزان گویند. همچنین هر میزان ممکن است از دو یا سه یا چهار قسمت مساوی تشکیل شود که آن قسمتها را «ضرب» میگویند. معمولترین میزانها عبارتاند از:
- میزانهای دوضربی
- میزانهای سهضربی
- میزانهای چهارضربی
معمولاً ضرب اول هر میزان قوی تر ازسایر ضربها اجرا میشوند و در نتیجه سایر ضربها ضعیف خواهند بود. به طور کلی میزانها رامی توان به سه دسته تقسیم کرد:
- میزانهای ساده
- میزانهای ترکیبی
- میزانهای لنگ
میزان ساده
اگر هر ضرب میزان بهطور طبیعی قابل تقسیم به ۲ و ۴ و ۸ قسمت مساوی (دارای تقسیمات دوتایی) باشد، آن را میزان ساده میگویند. میزانها را با عدد کسری به نام کسر میزان مشخص میکنند. در میزانهای ساده، صورتِ کسر معرفِ تعداد ضرب است و مخرج کسر شکل ضرب را مشخص میکند.
چند نمونه میزان ساده (منبع: استاد محمد ذوالنوری)
میزان سهتایی: هر دورهٔ آن متشکل از سه ضربه است. در هر میزان سهتایی، ۳ سفید، ۳ سیاه، ۳ چنگ و… جای میگیرد.
اگر هر ضرب میزان به طور طبیعی قابل تقسیم به ۲ و ۴ و ۸ قسمت مساوی ( دارای تقسیمات دو تائی ) باشد آن میزان را ساده گویند.
میزانها را با عدد کسری به نام کسر میزان مشخص میکنند. در میزانهای ساده صورت کسر معرف تعداد ضرب است و مخرج کسر شکل ضرب را معلوم میکند. به عبارت دیگر مخرج کسر تقسیمات گرد (واحد موسیقی) را تعیین میکند. برای نمونه کسر ۲/۴ معرف میزانی است دو ضربی که هرضرب آن معادل یک نت سیاه است. معمولاً میزانهای ساده با این کسرها معرفی میکنند :
- میزان ساده دوتائی (دو ضربی)
- میزان ساده سه تائی (سه ضربی)
- میزان ساده چهار تائی ( چهار ضربی)
میزان ترکیبی
اگر هر ضرب میزان قابل تقسیم به ۳ و ۶ و ۱۲ قسمت مساوی (دارای تقسیمات سهتایی) باشد، آن میزان را ترکیبی گویند.
چند نمونه میزان ترکیبی (منبع: استاد محمد ذوالنوری)
درمیزانهای ترکیبی هر ضرب میزان ساده را با اضافه کردن یک نقطه در سمت راست آن ) به کار میبرند تا نت مزبور بتواند به طور طبیعی به ۳ و ۶ و ۱۲ قسمت مساوی شود. معمولترین میزانهای ترکیبی را با کسرهای زیر نشان میدهند:
- میزانهای دوتائی ترکیبی (دو ضربی ترکیبی)
- میزانهای سه تائی ترکیبی (سه ضربی ترکیبی)
- میزانهای چهار تائی ترکیبی (چهارضربی ترکیبی)
میزان لنگ (مختلط)
هر دوره این میزان آمیزهای است از مضربها و مجموعهای اعداد ۲ و ۳. به عبارت دیگر هر ضرب آن را نه میتوان به مضربهای ۲ و نه میتوان به مضربهای ۳ تقسیم کرد. مانند میزان ۴/۵(پنج چهار) که ممکن است از یک میزان ۴/۳ (سه چهار) و یک میزان ۴/۲ (دو چهار) یا به عکس تشکیل شده باشد.
برای مشخص نمودن موقعیت میزانهای لنگ اغلب به وسیله خط قائم نقطه چین یا کسرمیزان تجزیه شده، آنها را از هم تفکیک میکنند. اشاره و تکیه در میزانهای لنگ میتواند به زیبایی آهنگ کمک کند.
خلاصه و جمعبندی
چون هر ضرب میزانهای ترکیبی پیش گفته یک نت سیاه نقطه دار است و نسبت این نت به نت سیاه ( درمیزانهای ساده ) مانند کسر ۳/۲ است. به این ترتیب برای تبدیل میزانهای ساده به ترکیبی کافی است که کسر میزان ساده را درنسبت ۳/۲ ضرب کنیم. برای تبدیل میزانهای ترکیبی به ساده بهتر است صورت کسر به عدد ۳ و مخرج آن به عدد ۲ تقسیم شود تا کسرمیزان ساده آن به دست آید.
در میزانهای ترکیبی مخرج کسر معرف شکل ۱/۳ ضرب است ، مثلاً درمیزان ۶/۸ مخرج کسر که معرف نت چنگ است تعیین میکند که شکل هر ضرب سه برابر آن ( هر ضرب معادل یک سیاه نقطه دار ) است. میزانهای ترکیبی دیگری با کسرهای ۶/۴ ، ۹/۴ ، ۱۲/۴، ( که هر ضرب آنها معادل با یک سفید نقطه دار است ) و ۶/۱۶ ، ۹/۱۶، ۱۲/۱۶ ( که هر ضرب آنها معادل با یک چنگ نقطه دار است ) و غیره نیز درموسیقی به کار میروند.
نگارنده: تنبورنواز
آموزش تنبور | 26 بهمن 02
