کوک کردن تنبور

کوک کردن تنبور روندی است که در آن زیر و بمی نت‌های ساز تنبور به شکلی تنظیم می‌گردد که فواصل بین نت‌ها براساس یک نظام مشخص باشد. اکنون مبنای صداهای موسیقی در سازها نت دوی دیاپازن استکه سازهای شاخص موسیقی ایرانی نیز از آن تبعیت می‌کنند.

بیشتر پیشگامان نوازندگی مدرن ایران، برای سازهای زهی زخمه‌ای، مضراب دست باز روی دو سیم اول را برابر با نت Do در نظر گرفتند. همین امر باعث شد که صدای سازهای ایرانی به دلیل مبالغه در زیر شدن از اعتدال خارج گردند. بیشتر صداها خشک و بدون طنین شد و از حالت اصلی خود خارج گشت.

ساز تنبور معمولا دارای ۳ سیم است و در برخی از ساز‌ها ۴ سیم هم می‌باشد. سیم چهارم معمولا به عنوان سیم کمکی استفاده می‌شود که تفاوتی در کوک کردن ساز ایجاد نمی‌کند. در هنگام کوک کردن می‌توانید آن را باز کنید و کنار بگذارید. بستگی به نوع ساز شما که از نوع زیرخوان یا بم خوان باشد باید ساز را در صدای زیر و بم کوک کرد. ساز‌های حرفه‌ای معمولا یک صدای زیر دارند که تنبور بعد از کوک شدن بین صدای زیر و بم تنظیم می‌گردد. بنابراین سعی کنید بر اساس نوع ساز و سبک نوازندگی ساز خود را بهینه سازی کنید.

انواع کوک کردن تنبور

کوک (Musical tuning) در موسیقی به معنای تنظیم یک ساز موسیقی به شکلی که نت‌ها به درستی نواخته شود.

کوک طرز: بیشتر مقا م‌های مجلسی با این کوک نواخته می‌شود. نسبت میان وترها در کوک پنجم درست نزولی است و صدای باز وتر دوم اکتاو پایین تر از صدای دستان پنجم است.

کوک بَرز (شیخ امیری): برز، به معنی بلند، نامی است که استاد سید ولی حسینی بر این کوک نهاد. بیشتر مقام‌های کلام تنبور در این کوک اجرا می‌شوند. در این کوک نسبت فاصله سیم زرد به سیم سفید چهارم درست است.

کوک کردن تنبور با موبایل

نرم‌افزار gStrings را از بازار یا هر پلتفرم اینترنتی مانند گوگل پلی دانلود کنید.

پس از نصب نرم‌افزار دو سیم نخست که Do نام دارند در واقع باید روی سل دیز (G3) عدد ۱۹۶ تنظیم شود.

سیم سوم که Sol نام دارد در واقع باید روی نت فا (FA) عدد ۱۳۰ تنظیم شود.

برای کوک کردن خیلی ساده نرم‌افزار را اجرا کنید و موبایل را روی زانوی خود قرار دهید. تنبور را با فاصله مناسب از زانوی خود گرفته و به آرامی سیم نخست را با تک انگشت به سمت بالا مضراب بزنید. مضراب چپ برای کوک کردن بهتر است. اگر نمی‌توانید بهتر است نخست انواع مضراب زدن با تنبور را بیاموزید. چنانچه عدد حاصل از ۱۹۶ بزرگتر بود یعنی سیم زیادی سفت بسته شده و باید کمی آن را با چرخش گوشی شل کنید. اگر عدد حاصل از ۱۹۶ کوچکتر بود یعنی سیم زیادی شل است و باید با چرخش گوشی تنبور آن را سفت کنید. برای سیم دوم نیز به همین صورت عمل کنید. سیم سوم نیز باید روی عدد ۱۳۰ تنظیم شود. فرایند بسیار ساده است بنابراین بدون نگرانی به کار خود ادامه دهید.

کوک سیم نخست تنبور

سیم نخست (از راست اولین سیم ساز ) به عنوان سیم اصلی و مرجع است. همزمان با دست چپ خود گوشی‌ها را بچرخانید و یک فشار ریز به داخل داشته باشید تا فاصله‌ای وجود نداشته باشد. همزمان با چرخاندن گوشی‌ها با دست چپ به آرامی مضراب بزنید تا صدای خروجی را در هربازه چک کنید. انقدر این کار را انجام دهید تا صدای مطلوب خود را دریافت کنید.

کوک سیم دوم تنبور

سیم دوم که سیم هنگام یا سیم کمکی است و بین سیم اصلی و سیم زرد قرار می‌گیرد باید صدایی مشابه سیم اول داشته باشد. مجددا گوشی‌ها را مانند حالت اول بچرخانید و همزمان مضراب را توری بزنید که به هر دو سیم بخورد. آرام آرام به یک صدای یکسان برسد و به مقدار خلاصی ساز ایجاد شود. توجه داشته باشید تا زمانی که صدای دو سیم یکی نشده باید این وضعیت را اصلاح کنید.

کوک سیم سوم تنبور

سیم سوم که به آن سیم زرد یا سیم فا نیز می‌گویند با مضراب چپ زده شود. مراحل کوک سیم اول و سیم دوم را باید به همان شکل روی این ساز پیاده کنید و در هنگام نواختن هر سه سیم را با هم بزنید تا آن صای یکپارچه با فرکانس یکسان شود. سیم سوم را از بالا نیز چک کنید که تداخل صدایی نداشته باشد و در هنگام تنبور نوازی مشکلی ایجاد نکند.

نکات ضروری هنگام کوک تنبور

در زیر، مراحل استاندارد کوک کردن ساز تنبور را برای شما توضیح می‌دهم:

ابتدا، تنبور را بررسی کنید و اطمینان حاصل کنید که هیچ ترک یا آسیبی در بدنه آن وجود ندارد. در صورت هرگونه شکستگی و آسیب جدی به هیچ عنوان ساز را کوک نکنید و ابتدا ساز را تعمیر کنید. همچنین، مطمئن شوید که سیم‌های تنبور به درستی کشیده شده باشند.

اگر از کوکر چوبی می‌خواهید استفاده کنید حتما توصیه می‌شود از چوب‌هایی با تراکم و سختی مناسب استفاده شود. در صورت استفاده از فلز، مطمئن شوید که سطح آن صاف و بدون خراش است. فلز ممکن است به سطح سیم‌ها آسیب بزند بنابراین حداکثر احتیاط را به خرج دهید.

احتمالاً نیاز به چندین لایه پوشش کوکر دارید. برای ایجاد لایه‌های متعدد، کوکر را روی تنبور قرار دهید و با استفاده از روغن‌های مناسب (مانند روغن کنجد یا روغن پنبه) به آرامی روی تنبور بمالید. سپس، کوکر را یک زمانی برای خشک شدن بگذارید و فرآیند را تا تکمیل لایه‌ها تکرار کنید.

هنگام کوک کردن تنبور، باید به خشک شدن لایه‌ها توجه کنید. پس از هر لایه، کوکر را بگذارید تا به طور کامل خشک شود (معمولاً چند ساعت تا چند روز زمان می‌برد). مطمئن شوید که تنبور را در محیط خشک قرار داده و از رطوبت برای خشک شدن بهره‌برداری کنید.

هنگام کوک کردن تنبور، می‌توانید صدای آن را تست کنید. بعد از هر لایه، تنبور را به طور ملایم بزنید و صدای آن را مورد بررسی قرار دهید. با پیشرفت در فرآیند کوک کردن، صدای تنبور قدرت و کیفیت بیشتری خواهد داشت. در آموزش ساز‌های مختلف مانند آموزش کمانچه ، آموزش تار و آموزش سه تار و هم چنین آموزش عود مباحث مربوط به کوک کردن به صورت حرفه‌ای تدریس می‌شود.

کوک تنبور با تیونر

تنبور را به صورت دستی تیون کنید و سپس با استفاده از تیونر به کوک کردن آن بپردازید. در زیر مراحل این روش را برای شما توضیح می‌دهم:

پیش از شروع به کوک کردن، تنبور را به صورت معمولی تیون کنید. برای این کار، می‌توانید از یک تیونر الکترونیکی یا موبایلی استفاده کنید. تنبور را به تنظیمات استاندارد (معمولاً D-A-D-G-A-D برای تنبور‌های ایرانی) تیون کنید تا فرکانس درستی داشته باشد.

با توجه به نوع تیونری که استفاده می‌کنید، تیونر را به تنظیمات مناسب برای کوک کردن تنبور تنظیم کنید. برخی از تیونرها قابلیت تنظیم برای کوک کردن را دارند که می‌توانید از آن استفاده کنید. در غیر این صورت، تیونر را به حالت استاندارد تیون کنید. صدای دو سیم نخست باید روی سل دیز و سیم سوم روی فا تنظیم شود. پس از وصل کردن تیونر می‌توانید با نواختن و صدای خروجی و نمایش علامت‌ها بر روی دستگاه همه را در حالت یکسان قرار دهید.

پایان سخن

در کل برای کوک کردن دستی تنبور دو حالت معروف داریم یکی کوک پهن یا کوک دو دو فا و کوک شیخ امیری یا کوک دو دو سل که بهتر است از این دو کوک استفاده نمایید.

در گذشته مبنای صداهای موسیقی  چه در موسیقی ایرانی و چه در موسقی جهانی نت لا بود. این امر تاکنون در تنبور پابرجا است یعنی دست باز یا مطابق دو سیم اول که سیم‌های اصلی تنبورند، معمولاً برابر با نت لا است. یعنی یک و نیم پرده بم‌تر از مبنای امروزی کوک می‌شوند. دو سیم اول تنبور که دو نامیده می‌شوند نسبت به دیاپازون سل دیز کوک می‌شوند. سیم سوم (سل) به سیم واخوان نیز مشهور است با فاصله چهارم یا پنجم درست پایین‌تر از سیم دو کوک می‌شود. در اصل این دو کوک به کوک پنج و هفت یا فا و سل مشهورند.

کوک کردن تنبور یا نوار تنبک یک فن محلی ایرانی است که برای بهبود و بهینه‌سازی صدای تنبور استفاده می‌شود. اغلب ساز‌ها برای بهبود کیفیت صدا و فرکانس خروجی ساز به دو روش دستی و تیونر کوک می‌شوند. در این فرآیند، تنبور با استفاده از یک چوب یا فلزی که به نام کوک رشته می‌شود، به صورت یک دایره بزرگ کوک می‌شود. این فرآیند می‌تواند صدای تنبور را قوی‌تر، ماندگارتر و با کیفیت‌تر کند.