گام موسیقی

گام (Gamme) توالی هشت نت به ترتیب و پشت سرهم به اندازه یک اکتاو است و می‌تواند بالارونده یا پایین‌رونده باشد. هر گام را براساس نخستین نت آن نام‌گذاری می‌کنند برای نمونه گام موسیقی سل از سل شروع و با لا، سی، دو، ر، می، فا، سل ادامه پیدا می‌کند.

براساس یک تعریف دیگر گام توالی چند نت است که به ترتیب ارتفاع مرتب شده‌اند و گستره صوتی‌شان جمعاً دوازده نیم‌پرده مساوی یا یک اکتاو است. در موسیقی کلاسیک گام‌ها با استفاده از نیم‌پرده‌های متساوی (بر اساس اعتدال مساوی) تعریف می‌شوند. فواصل کوچکتر از نیم‌پرده (یا ریزپرده) در گام‌های موسیقی کلاسیک وجود ندارند. در موسیقی برخی مناطق دنیا، از جمله موسیقی سنتی ایرانی، ترکی و عربی فواصل کوچکتری نظیر ربع پرده نیز به کار می‌روند.

انواع گام موسیقی

هر گام بر اساس اولین نت آن نامگذاری می‌شود. برای نمونه، گام «لا» از نت لا شروع شده و پس از پیمودن فاصله‌هایی (پرده‌هایی) به اکتاو یا فاصلهٔ هشتم (نت «لا» ی بعدی) می‌رسد. قسمت بعدی نام یک گام معرفی‌کنندهٔ سیری است که برای طی این فواصل تا فاصلهٔ هشتم به کار گرفته می‌شود؛ مثلاً گام دو ماژور یا «دو بزرگ» از پایهٔ نت دو شروع می‌شود و فواصلش منطبق بر تعریف گام ماژور است.

گام موسیقی به‌طور کلی به دو دسته تقسیم می‌شود:

• گام‌های کروماتیک
• گام‌های دیاتونیک
• گام‌های کروماتیک

این گام، با آغاز از هر نت به فاصله‌های نیم‌پرده‌ای، (هم نیم‌پرده دیاتونیک و هم نیم‌پرده کروماتیک) درجه‌ها را طی کرده و به تدریج بالا می‌رود تا در صوت سیزدهم به هنگام (اکتاو) صوت برسد. یعنی اگر مثلاً از نت سل (روی خط دوم «کلید سل») شروع کنیم، با طی کردن نیم پرده‌ها به نت سل دربالای خط پنجم می‌رسیم و گام کروماتیک سل تشکیل می‌شود. گام کروماتیک خود بر دو گونه است: کروماتیک ملودیک و کروماتیک هارمونیک.

تفاوت گام و اکتاو

اکتاو (Octave) به فاصله میان دو نت هم‌نام در موسیقی گویند. ریشه در عدد هشت یا آُکتا دارد از آنجا که فاصله دو نت هم‌نام هشت نت قرار دارد بنابراین به آن اکتاو گویند. برای نمونه اگر از نت do شروع کنید آنگاه نت هشتم نیز do خواهد بود.

اکتاو (Octave) موسیقی

هر ساز تعداد اکتاوهای متفاوتی دارد و ساز تنبور تنها دارای یک اکتاو است. گام‌های موسیقی در کنار هم گوشه موسیقی را می‌سازند.

گام (Gamme) موسیقی

اکتاو تنها پیرامون فاصله دو نت همنام صحبت می‌کند و بیشتر منظور آن اختلاف یا تغییر فرکانس است. اما گام ردیف منظم صداهایی است که پشت سر هم در یک اکتاو قرار دارند. بنابراین اکتاو مبتنی بر فاصله است.

تفاوت گام و مقام

فرق اساسی مقام و گام این است که گام در درجه اول از تقسیم فاصله یک اکتاو به دست می اید و این در تمام گا م ها شرط اصلی است. در حالی که حدود مقام ها مشخص نیست و می توانند کمتر یا بیشتر از یک اکتاو باشند. معمولا صداهای اصلی کمتر از یک اکتاو هستند و کل صداها بیشتر از یک اکتاو صداهای «بیشتر از یک اکتاو» به این معنی است که فواصل در اکتاو نخست با فواصل در اکتاو دوم اختلاف دارند [۱].

فرق اساسی دیگر این که نقش صداها در گا م از روی خاصیت هارمونیک صداها یا تناسب فرکانس صداها در روند ملودی تعیین کننده نقش صداها در گا م جنسیت صدا است. فرق گا م و مقام این است که گام مصالح سازندگی موسیقی غربی و مقام مصالح سازندگی موسیقی شرقی است یکی از فرق های اساسی این دو نوع موسیقی است [۲].

خلاصه و جمع‌بندی

شاید واژه «گام» از حرف هفتم الفبای یونانی به نام گاما می‌آید. از آنجا که فاصلهٔ میان درجه‌ها در گروه گام‌های دیاتونیک یکدست و برابر نیست، و از آنجا که الگوی قرارگرفتن این فاصله‌ها در هرگونه با گونهٔ دیگر متفاوت است، این گروه انواع گوناگونی را دربر می‌گیرد.

دریک رده‌بندی کلی، گام‌های مزبور به دو ردهٔ بزرگ تقسیم می‌شوند، ردهٔ یکم، آن دسته از گام‌ها را شامل است که فاصلهٔ میان درجه‌های متوالی آنها از فاصله‌های دوگانهٔ پرده و نیم‌پرده تشکیل شده و ردهٔ دوم، از گام‌های تشکیل‌شده که به جای یکی از فاصله‌های پرده و نیم‌پرده و گاه یک‌پرده‌ونیم، یا در کنار این دوگونه فاصله، فاصله(ها) ی دیگری میان درجه‌های خود داشته‌باشد. گام‌های ردهٔ دوم، به علت متروک شدن در موسیقی امروزی غربی، معمولاً در کتاب‌های تئوری موسیقی مطرح نمی‌شوند.

فهرست منابع

۱- کتاب فرهنگ موسیقی ایرانی نوشته بهروز وجدانی

۲- کتاب ماهور نوشته خسرو جعفرزاده