گوشه موسیقی

گوشه آهنگی است که در فاصله یک دانگ (چهار نت) ادا شود و گستره آن از چند نت تجاوز نکند. جابجایی این چند نت با کشش‌های زمانی مختلف، ملودی آن گوشه را تشکیل می‌دهد. هر گوشه دارای دو نت شاهد و ایست مخصوص به خود خواهد بود.

تعریف ردیف و گوشه

در تئوری موسیقی ایرانی، ردیف مجموعه‌ای از آهنگ‌ها و نغمات موسیقی است، و به هر یک از این آهنگ‌ها یک گوشه گفته می‌شود. هر گوشه جزئی از یک یا چند دستگاه یا آواز است. این مفهوم در موسیقی ایرانی هیچگاه ثابت نبود و به خصوص در نتیجه تحول مقام به دستگاه مفهوم آن تغییر کرد. تعداد گوشه‌ها هم در ردیف‌های مختلف تفاوت دارد. تعریف گوشه به عبارتی دیگر را می توانیم اینگونه نیز بیان نماییم:

گوشه عبارت از آهنگی است که در فاصله یک دانگ یا یک پنجم ادا میشود و عموما از چند نت تجاوز نمی کند. همچنین در این چند نت تغییراتی داده نمی‌شود بنابراین گامی برای آن تشخیص نمی‌توان داد.

گوشه‌ها دارای تقسیمات جزء و اجزاء دیگری نخواهند بود و آن چه به نظر می‌رسد نت شاهد و ایست را برای آنها می‌توان قائل شد. هر نغمه از تعدادی گوشه تشکیل یافته است مثلا گیلکی و کردبیات و دو بیتی از گوشه‌های نغمه دشتی است.

دانگ و اکتاو

اکتاو (Octave) به فاصله میان دو نت هم‌نام در موسیقی گویند. ریشه در عدد هشت یا آُکتا دارد از آنجا که فاصله دو نت هم‌نام هشت نت قرار دارد بنابراین به آن اکتاو گویند. برای نمونه اگر از نت do شروع کنید آنگاه نت هشتم نیز do خواهد بود.

اکتاو (Octave) موسیقی

هر ساز تعداد اکتاوهای متفاوتی دارد و ساز تنبور تنها دارای یک اکتاو است.

دانگ (Tetrachord) مجموعه چهار نت متوالی است. برای نمونه چهار نت متوالی «دو، ر، می، فا» یا «سل، لا، سی، دو» هر کدام یک دانگ هستند. از همین رو گامی به اندازه یک اکتاو تقریباً معادل دو دانگ است.

بیشتر سازهای موسیقی ایرانی گستره صوتی برابر یا کمتر از شش‌دانگ (دو و نیم اکتاو) دارند. در موسیقی ایرانی از اصطلاح شش‌دانگ برای توصیف خواننده‌ای که توانایی بالایی دارد استفاده می‌شود. بر اساس تعریف بالا، یک خواننده می‌تواند صدای شش‌دانگ داشته باشد اگر گستره صوتی او دست کم دو و نیم اکتاو باشد.

اجزای یک گوشه

هر گوشه در موسیقی دارای ویژگی ها و اجزایی است که عبارتند از:

آغازین: معمولاً عبارتی کوتاه و با ریتم ویژه است.

معرف: مهم‌ترین بخش گوشه است که شامل ملودی خاص یا دیگر ویژگی‌های منحصر به فردی است که آن را از دیگر گوشه‌ها متمایز و نت شاهد را معرفی می‌کند.

گسترشی: اغلب شامل افزایش یا کاهش پلکانی بخش معرف است.

تکمیلی: این بخش به گوشـه‌ای خاص تعلق ندارد و معمولاً دارای جمله‌های تحریری در آواز، یا بافت مضرابی در ساز است.

پایانی: این بخش گوشـه را «به ثمر می‌رساند» یعنی برای اتمام آماده می‌کند. از آنجا که بیشتر گوشه‌ها روندی بالا رونده دارند بخش پایانی معمولاً به شکل یک فرود پایین رونده اجرا می‌شود.

ختم: جمله‌ای کوتاه و قاطع با قابلیت پایان‌دهندگی گوشـه است.

خلاصه و جمع‌بندی

دنیای موسیقی سنتی ایرانی، بزرگ و برای خیلی‌ها نسبتا ناشناخته است. برای شناخت و درک عمیق موسیقی ایرانی لازم است که با یک سری اصطلاحات موسیقی آشنا شویم. یکی از این اصطلاحات گوشه است. بدون آشنایی با واژه‌ی گوشه و ویژگی‌های آن اجرای موسیقی دستگاهی ایران ممکن نمی‌شود و همچنین بدون نشان دادن ویژگی‌های یک گوشه در یک اجرا نمی‌توان آن اجرا را در دسته‌ی موسیقی دستگاهی ایران به حساب آورد. پس شناخت گوشه و ویژگی‌های آن امری ضروری است که در این مقاله به آن پرداختیم.