زریاب موسیقی‌دان

ابوالحسن علی بن نافع مشهور به زریاب، موسیقی‌دان، خواننده، نوازنده عود (بربط) و مروج سبک زندگی بود که در عراق، آفریقا و اندلس زیست. در تاریخ موسیقی ایرانی نام او بسیار کمتر از باربد و نکیسا شنیده شده است و مانند آزادوار و سلمک تا حدودی مهجور مانده است.

زریاب یکی از نوابغ موسیقی ایران است که پس از راهیابی به دربار عباسی مورد حسادت استاد خود اسحق موصلی قرار گرفت و ناگزیر به اسپانیای اسلامی اندلس رفت و مورد استقبال عبدالرحمن اموی قرار گرفت وی پس از حضور در اندلس آداب و رسوم ایرانی را در آن دیار رواج داد و با تاسیس مدرسه ای برای آموزش موسیقی توانست با پرورش دهها هنرمند اسلوب ها و سبک ها ابزارها و تئوری های موسیقی ایرانی و اسلامی را به اسپانیا و دیگر نقاط اروپا منتقل نماید پژوهش حاضر در صدد بر آمده است تا نقش و سهم زریاب را در چگونگی و چرائی این رویداد مهم در تاریخ موسیقی بررسی نماید.

زندگی‌نامه زریاب

«ابن خلدون»، میگوید زریاب در سال ۷۸۹ میلادی در موصل در خانوادهٔ کرد به دنیا آمد . او شاگرد اسحاق موصلی موسیقی‌دان مشهور دربار هارون الرشید بود. او هشت پسر به نام‌های عبدالرحمان، عبیدالله، یحیی، جعفر، محمد، قاسم، احمد و حسن، و دو دختر به نام علیه و حمدونه داشت که کمی با موسیقی آشنا بودند. حمدونه از این میان در موسیقی از بقیه تواناتر بود.

به خاطر سیاه‌رویی به زِریاب مشهور شد که نام توکای سیاه در آن زمان بوده‌است. گفته می‌شود که بر عود تاری پنجم وضع نمود. دخترش، حمدونه، نیز به موسیقی پرداخت و در خوانندگی سرآمد بود و خوانندگان بسیاری از او آموختند. زریاب را ایجادکننده مکتب موسیقی عربی اندلسی و ترویج‌دهنده موسیقی عربی در مغرب می‌دانند. او آگاه از علوم هندسه، زمین‌شناسی و جغرافیا بوده‌است. گفته می‌شود عود و طرز نواختن آن را او به اندلس برده‌است.

زریاب عودنواز عرب

نوازندگان عود و گیتار در کشورهای مغرب (الجزایر و مراکش) و اسپانیا معتقدند که فن عودنوازی و ابداع گیتار از کارهای زریاب بوده‌است. زریاب را همچنین آورنده آداب و آشپزی و لباس‌های شرقی، و حتی خمیر دندان، به اروپا می‌دانند.

نوآوری‌های زریاب در موسیقی

برخی نوآوری‌های زریاب در روش آموزش و ترمیم سازها بر این پایه‌اند:

پیش از او یک روش آموزش سامان‌مند از روی قاعده موجود نبوده. زریاب سه مرحله در مدرسه موسیقی قرطبه برای هنرجویان در نظر گرفت:

آموزش وزنها و پایه‌های ایقاعی (ریتمیک)، بحور و کلام آواز.

نغمه‌های موسیقی آوازهای بدون تزئین و به گونه تازه‌کار و ساده.

در این مرحله که شاگرد ناچیز چیرگی‌ای می‌یابد، تحشیه یا زائده‌ها و تزئین‌ها آموزش داده می‌شد.

افزودن سیم پنجمی به بربط چهار وتره که مبدل به‌سازی پنج وتره می‌گردید. او از تارهای ابریشمی استفاده می‌نمود زیرا دگرگونی‌های آب و هوایی و شیمیایی، زیاد بر آن تأثیر نمی‌گذاشت و آن را در برابر ضربه و زخمه پایدارتر می‌نمود.

زخمه بربط زریاب

او زخمه بربط را از پرهای بال کرکس یا عقاب ساخت تا صدایی بهتر ایجاد کند. در زمان سکونت در دربار هارون الرشید نیز دگرگونی‌هایی در بربط داد. بربط او با آنکه مساوی سازهای دیگر و از همان چوب بود ولی از لحاظ وزن، یک سوم از وزن بربط‌های معمولی، سنگین‌تر بود. سیم اول از ابریشم تافته و بهتر از تارهای دیگر بربط می‌نمود و سیم‌های سوم و چهارم را از روده بچه شیر می‌تافت؛ که بر این باور بود که دوام و پایداری آن‌ها بهتر است.

بربط و بال کرکس

همچنین زریاب برای اولین بار، آموزش موسیقی را ساختارمند کرد. تا پیش از او موسیقی از راه تکرار قطعه‌هایی که استاد می‌نواخت آموزش داده می‌شد اما زریاب آموزش موسیقی را به سه بخش تقسیم کرد: ضرب‌آهنگ و متر آهنگ‌ها به همراه شعر در ابتدا آموزش داده می‌شد، سپس به ملودی پرداخته می‌شد و نهایتاً به موضوعات جانبی (زائده) پرداخته می‌شد. تئوری موسیقی که زریاب به کار می‌برد مبتنی بر آثار یونس الکاتب و اسحاق موصلی بود.

نوازندگان عود و گیتار در کشورهای مغرب (الجزایر و مراکش) و اسپانیا معتقدند که فن عودنوازی و ابداع گیتار از کارهای زریاب بوده‌است.

ترویج سبک زندگی

زریاب مسلمان بود بنابراین به خودش اجازه دخالت در همه امور را می‌داد. می‌گویند او آداب و آشپزی و لباس‌های شرقی، و حتی خمیر دندان را با خودش به اروپا برد که قابل باور نیست و سند مکتوبی ندارد. از جمله کارهای او در اسپانیا که باعث تغییر زندگی مردم اروپا گردید:

زریاب برای نخستین بار تراشیدن ریش را در اسپانیای مسلمان قرن نهم میلادی رواج داد . همچنین تا زمان او زن و مرد موهای بلند و گیس داشتند . او اصلاح کردن به سبک امروزی را ابداع کرد و رواج آن در اسپانیا به بقیه اروپا سرایت کرد.

این زریاب بود که در قرن نهم میلادی روش غذا خوردن مرحله ای (سوپ – غذای اصلی -دسر ) را در اسپانیا (اندلس) ابداع کرده و رواج داد تا از آنجا به بقیه اروپا سرایت کند. وی استفاده از ظروف کریستال برای سرو شربت بر روی میز غذا را مد کرد.

زریاب نخستین بار استفاده از لباسهای زمستانه-پائیزه و تابستانه را مد کرد. کتاب فی اغانی زریاب از آثار عربی در موسیقی را اسلم بن عبدالعزیز یا اسلم بن احمد بن سعید به همراه حمدونه دختر زریاب، گردآوری نمودند.

خلاصه و جمع‌بندی

زریاب به‌عنوان یکی از موسیقی‌دانان برجسته ایرانی در اوایل سده سوم هجری شناخته می‌شود. استادی او در نهایت سبب حسادت و رقابت هم‌صنفان شد و او وادار به ترک دیار گردید. وی پس از مدت کوتاهی به دربار حکومت اموی در اسپانیای اسلامی (اندلس) راه یافت. پس از اینکه زمینه را برای انتقال و گسترش موسیقی شرقی و ایرانی دید مدرسه‌ای برای آموزش هنر موسیقی تاسیس کرد. این مدرسه زمینه انتقال روش‌ها و سنت‌های موسیقی و آداب و رسوم ایرانی را برای اسپاتیا فراهم ساخت. همچنانکه در نتیجه آشنایی اروپا با زریاب و سنت‌های موسیقی ایرانی، دانش موسیقی و مبانی نظری آن نیز به آن دیار انتقال یافت. این مبانی که بوسیله فارابی، ابن‌سینا و کندی پدیده آمده بود، به‌شدت مورد توجه موسیقی‌دان‌ها اروپایی قرار گرفت.