سید خلیل عالی‌نژاد

سید خلیل عالی‌نژاد یکی از بزرگترین اساتید تنبور است که در سال ۱۳۳۶ در صحنه کرمانشاه متولد شد و خیلی زود در سال ۱۳۸۰ در کشور سوئد درگذشت. او نوازنده، خواننده، شاعر و آهنگسازی است که نامش با تنبور همزاد و همراه است.

هرگاه صحبت از تنبور می‌شود ناخودآگاه یاد و نام سیدخلیل زنده می‌شود. او با تنبور به دنیا آمد و پدرش سید شاهمراد عالی‌نژاد، نوازنده تنبور بود. سید خلیل مشق تنبور را با سید نادر طاهری آغاز کرد و پس از ۲ سال نزد سید امرالّه شاه‌ابراهیمی رفت. همچنین از درویش امیر حیاتی نیز بهره برد و بعدها به محضر استاد عابدین خادمی راه یافت؛ در این دوره و به صورت همزمان سرپرستی گروه تنبورنوازان صحنه را نیز بر عهده گرفت. وی در سال ۱۳۷۵ در رشته موسیقی از دانشگاه هنر فارغ التحصیل شد.

او بر ردیف موسیقی دستگاهی ایران تسلطی کافی داشت. سید خلیل آواز را از مکتب میرزا حسن خادمی آموخته بود و از نادر نادری دف آموخت و تار را از کیخسرو پور ناظری، نواختن تارش به شیوه نوازندگی مکتب برومند نزدیک بود و پرده گیری‌ها و مضراب شمرده و جمله بندی‌هایش در سه تار، شیوه‌ی نوازندگی یوسف فروتن را به یاد می‌آورد. سید خلیل همچنین علاوه بر نوازندگی تنبور به ساخت تنبور و سه‌تار نیز پرداخته‌است و ساخته‌های او با مهر شیدا محصول کارگاه مشترک به همراه عبدالرضا رهنما و بعد از سال ۱۳۷۰ در کارگاه شخصیش با مهر قلندر موجود است.

پیرامون سید خلیل عالی‌نژاد

در اوایل دهه ۶۰ گروه تنبور شمس به سرپرستی کیخسرو پور ناظری تشکیل شد و عالی نژاد به جمع این گروه پیوست. حاصل همکاری با گروه تنبور شمس، تکنوازی و جواب آواز ماندگار سید خلیل در کاست صدای سخن عشق بود که با صدای شهرام ناظری انتشار یافت.

در اواسط دهه ۷۰ سید خلیل خود گروه بابا طاهر را تشکیل داد و اعضای گروه باباطاهر در اجلاس هنرهای دینی (۱۳۷۵ تهران) برنامه‌ای اجرا کردند که ویدیو آن به نام زمزمهٔ قلندری به نفع خیریه کهریزک دراختیار علاقمندان قرار گرفت. در سال ۱۳۷۱ سیدخلیل به وصیت احمد عبادی برای شرکت در مراسم خاکسپاری او به تهران رفت و دیگر هیچ گاه به دیار خود بازنگشت.

زندگی‌نامه سید خلیل عالی‌نژاد

او علاوه بر خوانندگی و تنبور نوازی سه تار هم می‌نواخت و دستی چیره بر آن داشت. سال ۱۳۷۶ که به جشنواره موسیقی حماسی آمد و زیر بغل استاد و پیر مرادش درویش امیرحیاتی را گرفت و او را به صحنه تالار اندیشه آورد تا هنرش را عرضه بدارد. خودش نیز در بخشی از برنامه مقام‌های سوار سوار، سماع رقم چهارم، جلوشاهی و خان امیری را اجرا کرد و زیبایی کارش در آن بود که ماهور ایلامی و عالی مکان را برای اولین بار عرضه نمود که مورد تشویق تماشاگران قرار گرفت.

عالی نژاد پس از چند سال ماندگاری در تهران در سال ۱۳۷۹ برای شش ماه به سوئد رفت و برای یک سال نیز اقامتش را تمدید کرد. و عاقبت تنها چند هفته پیش از برگشتن به ایران در ۲۷ آبان ۱۳۸۰ در شهر گوتنبرگ سوئد، به دست افراد ناشناس به قتل رسید.

آثار سید خلیل عالی‌نژاد

اگرچه عالی‌نژاد در اوج دوران شکوفایی و بالندگی در عرصه هنر دست از حیات شست، اما از او کتاب‌ها، آلبوم‌ها و تصحیح‌هایی برجای مانده است.

برخی مهم‌ترین کتاب‌های سید خلیل عالی‌نژاد عبارتند از:

• تنبور از دیرباز تاکنون
• دفتر بیقراری‌های دل: سروده‌های کُردی و فارسی
• رساله عالی قلندر، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

چند «تصحیح کلام» نیز عبارتند از:

• رساله یاری، گزیده‌ای از سرانجام، ۲۰ خرداد ۱۳۷۹، چاپ اول ۱۳۸۴.
• کلام شیخ امیر، همراه با ترجمه و تفسیر
• کلام تیمور بانیارانی، همراه با ترجمه و تفسیر
• کلام خان الماس، تصحیح، ترجمه و کتابت

آلبوم‌های سیدخلیل عبارتند از:

• آئین مستان
• ثنای علی
• زمزمه قلندری
• آیین قلندری
• دونوازی شکرانه

همچنین از وی با همنوازی دف حمیدرضا خجندی و نیز آثار بسیاری از مراسم آیینی و اجراهای خصوصی باقی‌مانده‌ است.

تنبور در نگاه سید خلیل

تنها معدودی از نوازندگان هستند که نامشان فراتر از زمان می‌رود و ماندگار می‌شود. مرحوم استاد سید خلیل عالی‌نژاد یکی از ایشان است. کسی که با وجود اعتراض‌های فراوان از سوی هم‌کیشانش، تنبور را از کنج خانقاه‌ها و بودنش برای تعدادی خارج کرد و آن را با پنجه‌های دیوانه و صدای گرم و مستانه‌اش نه تنها به ایرانیان، بلکه به دنیا معرفی کرد.

سید خلیل، شجریان و حسین علیزاده

یکی از ویژگی‌هایی که انسان شرقی را از سایرین تا حدودی جدا می‌کند، عشق به طبیعی زیستن است که ریشه در نسل‌های کهن دارد. او به دنبال معنویت است و ذاتا صدای مبدأ هستی را می‌جوید. صدای موسیقی درون بر روح و جان انسان مراقبه گر جاری است. صدایی که با تمام قدرت و محدوده‌ای تخیل‌ناپذیر انسان را به وجود و جوهره تمامیت هستی سوق می‌دهد. یاد بابا غلام همت آبادی به خیر که می‌گوید: کوک‌ساز باید طوری باشد که دل نوازنده‌اش را بلرزاند و کوک زمانی این چنین می‌شود که با ساز دل هم کوک باشد.

سید خلیل عالی‌نژاد شعر می‌گفت، از متون کهن مطلع بود و رسائل کهن فارسی و کُردی را به خوبی می‌شناخت. از او به عنوان سالکی وارسته در حیطه‌ی اخلاق و عرفان و هنرمندی برجسته در حوزه‌ی موسیقی مقامی و ملی و پیری روشن‌بین و عملگرا در بین مردم یارسان یاد شده است.

سید خلیل و ساخت ساز

سید خلیل عالی‌نژاد در زمینه ساخت تنبور نیز فعالیت داشت. در این زمینه بهترین فرد برای معرفی او فریدون حقیقی است که باهم در ساخت ساز همکاری می‌کردند. حقیقی آموزش ساخت ساز را نزد یدالله اشرفی آموخت. پس از آن برای تکمیل شدن کار نزید سید خلیل رفت و با او به تهران هم آمد. حدود شش سالی تا مهاجرت به سوئد، با او به‌کار ساخت سه تار و تنبور مشغول بود.

سید خلیل تنبور را با مهر «قلندر» می‌ساخت. البته در کرمانشاه با مهر «شیدا» و پس از آن مهر «قلندر» را انتخاب کرد. بعدها که دیگر ترافیک کاری ایشان زیاد شد، کار سازسازی را تعطیل کرد و از سازهای حقیقی برای نوازندگی استفاده می‌کردند. اولین ساز او «نریمان» بود که قدمتی نزدیک به چهل سال داشت. ساز دومش هم «مجذوب» بود که ساخته من بود و در موزه ایران باستان و تالار اندیشه با آن برنامه اجرا کرد.

ساخت تنبور مهر قلندر از سید خلیل عالی‌نژاد

همینطور سید خلیل با استاد سعید ذوالنوری نیز همدوره بود و زمانی باهم زندگی می‌کردند. بنابراین با ساخت ساز به‌خوبی آشنا بود و ساز تن‌تار را با ترکیبی از تنبور و سه‌تار در ذهن داشت. او این ساز ترکیبی را به فریدون حقیقی پیشنهاد کرد و فریدون نیز این ساز را نوآوری و ثبت کرد. البته زمانی که سید خلیل دیگر در قید حیات نبود.

پایان سخن

خلیل عالی نژاد در گروه «شمس» به سرپرستی کیخسرو پورناظری حضور داشت و نوازندگی در آلبوم «صدای سخن عشق» با صدای شهرام ناظری نیز از جمله آثار ماندگار او به شمار می رود؛ آلبوم های آیین مستان، ثنای علی و شکرانه از جمله آثار او هستند. این آهنگساز و نوازنده در دهه ۷۰ گروه «باباطاهر» را تشکیل داد و حاصل آن چندین اجرا به همراه این گروه به همراه آلبوم هایی به خوانندگی عالی نژاد بود.

آلبوم های آیین مستان، ثنای علی(ع)، شکرانه ققنوس از جمله دیگر آثار ماندگار او در عرصه موسیقی ایرانی و مقامی هستند. او از کودکی با نظارت مادرش فراگیری ساز تنبور را نزد امرالله شاه ابراهیمی و درویش امیر حیاتی آغاز کرد و سپس برای فراگیری علمی موسیقی در دانشگاه تهران در رشته موسیقی ادامه تحصیل داد. در همین دوران با کیخسرو پورناظری آشنا شد و در محضر وی به فراگیری تار و سه تار و تکمیل تنبور پرداخت.

پژوهش‌های او پیرامون ساز آیینی تنبور به عنوان پایان نامه دوره کارشناسی، اثری درخور است. او همچنین با مطالعه در متون کهن و تاریخ کردستان موفق به تدوین اولین تقویم کردی سلطانی در سال ۱۳۷۱ شد. او در زمینه ساخت و ساز تنبور نیز مهارت داشت. تنبورهای دست ساز او با مهر «قلندر» طرفداران زیادی دارد.

فهرست منابع

بادوسینه، حلیمه. (۱۳۹۱). یادداشتی برای سید اهل دل. هنر و زندگی، شماره ۱۵.

فقیر، زینب. (۱۴۰۲). تک‌نگاری: نگاهی به زندگی و آثار «سید خلیل عالی‌نژاد». مدیران آزادی.

محمودی، سهیل. (۱۳۸۰). درباره سید خلیل عالی‌نژاد. روزنامه ایران، ٣ آذر.

طجوزی، علی. (۱۳۸۶). مردی که ققنوس شد. روزنامه دنیای اقتصاد، شماره ۱۴۷۲.

ع‍ال‍ی‌ن‍ژاد، خ‍ل‍ی‍ل. (۱۳۷۶). ت‍ن‍ب‍ور: از دی‍رب‍از ت‍ا ک‍ن‍ون‌. ت‍ه‍ران: دان‍ش و ف‍ن، ۱۳۷۶.