آوازهای دستگاه شور

آوازهای دستگاه شور ناظر بر جابجایی و وظایف دستگاه شور است که در مجموع شامل ابوعطا، افشاری، بیات ترک و دشتی می‌باشد. بر اثر جابه‌جا شدن نقش و وظیفه نت‌های دستگاه شور، کیفیت‌های دیگری از شور حاصل می‌شود که با تثبیت هرکدام از این حالت‌ها در نقش زمینه و فضای اصلی، مایه جدیدی پدید می‌آید که به آن‌ها ملحقات یا متعلقات شور می‌گویند. بیشتر نظریه‌پردازان این ملحقات را آواز می‌نامند.

هرکدام از این آوازها استقلال اجرایی دارند و گوشه‌های مختص به خود را دارند. از آنجایی که در موسیقی قدیم، نامی از این آوازها نیست، می‌توان گفت این آوازها برداشتی تازه از گوشه‌های دستگاه شور هستند. احتمالاً از دوره افشاریه، زندیه و قاجاریه به این سو معمول شده‌اند و نیز احتمال دارد هر کدام از این آوازها مربوط به مناطق و نژادهای مختلف باشند.

در آوازهای دستگاه شور، نقش نت پایه به درجات دیگری به جز درجه اول گام محول می‌شود. در واقع وجه تمایز متعلقات شور نسبت به یکدیگر، جابه‌جایی نت شاهد و ایست و متغیر در روی درجات گام شور است.

انواع آوازهای دستگاه شور

آوازهای دستگاه شور عبارتند از:

• ابوعطا
• افشاری
• بیات ترک
• دشتی

ابوعطا که به «دستان عرب» نیز شهرت دارد، مربوط به قوم عرب و ناحیه حجاز است. افشاری مربوط به طایفه افشار، بیات ترک مربوط به طایفه زندیه و دشتی در گیلان با نام گیلکی و در فارس با نام دشتستانی شهرت دارد.

از سوی دیگر، بین چهار آوازی که متعلقات شور دانسته می‌شوند هم، دو آواز (بیات ترک و افشاری) گامی متفاوت از شور دارند. در نتیجه برخی آن را مستقل از شور می‌دانند، در حالی که دو آواز دیگر (ابوعطا و دشتی) ارتباط نزدیک‌تری با شور دارند.

بیشتر موسیقی‌دانان دستگاه‌های موسیقی ایرانی را هفت عدد می‌دانند و ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی را جزء ملحقات شور طبقه‌بندی می‌کنند. با این حال برخی، از جمله هرمز فرهت، تعداد دستگاه‌های موسیقی ایرانی را دوازده عدد می‌دانند. این چهار آواز را به عنوان چهار دستگاه مستقل از شور (اما مرتبط با شور) معرفی می‌کنند. دستگاه دوازدهم «بیات اصفهان» است که بقیه آن را جزو دستگاه همایون می‌دانند.

ابوعطا (دستان عرب)

به گوشه و آواز ابوعطا، سارنج یا دستانِ عرب نیز گویند. آواز ابوعطا از درجه دوم شور ساخته می‌شود. فرصت‌الدوله شیرازی معتقد است ابوعطا همان سارنج است و این آواز قسمی از فرود شور است. تصنیف بهار دلکش یکی از آثار ساخته‌شده در آواز ابوعطا (گوشه حجاز) است.

آواز ابوعطا (دستان عرب)

نت شروع و نت ایست ابوعطا، درجه دوم شور است. درجه چهارم نت شاهد است و می‌تواند به عنوان نت آغاز هم استفاده شود. همچنین درجه پنجم شور در این آواز نت متغیر نیست و بیشتر آواز در فاصله درجه دوم تا درجه چهارم شور اجرا می‌شود. درجه سوم شور در این آواز بسیار اجرا می‌شود اما فقط به عنوان‌گذاری بین درجات دوم و چهارم.

هرمز فرهت ابوعطا را یک دستگاه جدا از شور می‌داند و گوشه‌های زیر را برایش برمی‌شمارد:

• سَیَخی
• حجاز
• چهارباغ
• گَبری

در مقابل، مهدی برکشلی ابوعطا را جزو نغمه‌های دستگاه شور می‌داند و برایش این گوشه‌ها را برمی‌شمرد: درآمد، حجاز (نت شاهد: درجه پنجم، نت ایست: درجه اول)، چهارباغ.

بیات ترک (بیات زند)

آواز بیات ترک از درجه سوم شور ساخته می‌شود؛ به آن معنا که نت شاهد در آواز بیات ترک، درجه سوم دستگاه شور است. در خود دستگاه شور، درجه سوم کمتر مورد استفاده قرار گرفته اما در بیات ترک، این درجه، مایه اصلی محسوب می‌شود. سه نوع فرود در این آواز وجود دارد که عبارتند از: فرود روی نت شاهد، فرود روی نت زیرپایه شور و فرود روی نت پایه شور.

تصنیف اندک اندک اثر شهرام ناظری، یکی از آثار ساخته شده در آواز بیات ترک است.

واژه «ترک» در نام این آواز به قوم قشقایی اشاره می‌کند و نه به ترک‌های ترکمنستان یا آذربایجان یا ترکیه. از همین رو برخی آن را با نام بیات زند نیز می‌شناسند. هرمز فرهت بیات ترک را یک دستگاه جدا از شور تعریف می‌کند و برایش این گوشه‌ها را برمی‌شمارد:

• دوگاه
• روح الارواح
• مهدی ضرابی
• قطار
• قرائی

برکشلی برای بیات ترک یک نت ایست هم قائل است (درجه هفتم)، و گوشه‌های زیر را برای آن برمی‌شمرد: درآمد، قطار (نت شاهد: درجه دوم، نت ایست: درجه هفتم از طرف بم، رایج بین ایلات کرد، معمولاً با اشعاری از بابا طاهر عریان)، فیلی (نت شاهد: درجه هفتم، نت ایست: درجه سوم).

افشاری

آواز افشاری از درجه چهارم شور ساخته می‌شود؛ به این معنا که نت شاهد در آواز افشاری، درجه چهارم دستگاه شور است. نت ایست در روی درجه دوم و توقف و خاتمه، روی نت زیر پایه شور است و در واقع حالتی شبیه به گوشه رهاب دارد.

«این دهان بستی دهانی باز شد» آوازی است در مایه افشاری (گوشه مثنوی) که توسط محمدرضا شجریان برای ماه رمضان اجرا شده‌است. «از کفم رها» نیز تصنیفی در آواز افشاری است که عارف قزوینی ساخته و خوانندگانی چون محمدرضا شجریان و سیما مافیها آن را خوانده‌اند.

هرمز فرهت افشاری را به عنوان یک دستگاه مستقل از شور تعریف می‌کند و برایش گوشه‌های زیر را برمی‌شمارد:

• بیات راجع
• رهاب
• مسیحی
• نهیب
• مثنوی پیچ.

برکشلی افشاری را جزئی از شور می‌داند، و نت پنجم آن را متغیر می‌داند و آن را دلیل «حالت مالیخولیایی» این نغمه عنوان می‌کند؛ وی برای افشاری این گوشه‌ها را برمی‌شمرد: درآمد، جامه‌دران (نت شروع: درجه پنجم، نت متغیر: درجه پنجم)، مثنوی‌پیچ (نت شروع: درجه هفتم از طرف بم، نت شاهد: درجه چهارم، نت ایست: درجه دوم، غالباً با اشعار مولوی خوانده می‌شود)، قرائی (نت شروع: درجه هفتم، نت شاهد: درجه هفتم، نت ایست: درجه پنجم)، شاه‌ختایی (نت شروع: درجه هفتم از طرف بم، نت شاهد: درجه سوم، نت ایست: درجه دوم).

دشتی

آواز دشتی از درجه پنجم شور ساخته می‌شود؛ به این معنا که شاهد آواز دشتی، درجه پنجم دستگاه شور است. نت شروع آواز دشتی درجه سوم شور است و نت شاهد آن درجه پنجم شور، که در عین حال نت متغیر هم هست، و نت ایست دشتی نت پایه شور است.

شاهد دشتی نتی متغیر است بدین شکل که گاهی ربع پرده پایین می‌آید. علت این تغییر برمی‌گردد به درجه چهارم شور، زیرا وقتی ملودی حول و حوش درجه چهارم شور می‌چرخد، درجه پنجم شور (شاهد دشتی) گرایش به درجه چهارم پیدا می‌کند و به همین دلیل ربع پرده کم می‌شود.

ایست نهایی تمام جملات ردیف دشتی، روی نت پایه دستگاه شور است.[۴۵] سرود ای ایران یکی از آثار ساخته‌شده در آواز دشتی است. انگیزه‌ای که باعث شد روح‌الله خالقی ای ایران را در مایه دشتی بسازد این بود که می‌خواست ثابت کند در آواز دشتی نیز می‌توان کاری حماسی ساخت و این آواز لزوماً برای فضاهای غمگین نیست.

هرمز فرهت دشتی را به عنوان یک دستگاه مستقل از شور معرفی می‌کند و گوشه‌های زیر را برایش برمی‌شمارد:

• بیدَگانی
• چوپانی
• دَستِستانی
• غم‌انگیز
• گیلکی
• کوچه‌باغی
• عشاق.

برکشلی آن را جزئی از شور می‌داند که «استقلال نیمه کاملی» دارد و به آن لقب «دستگاه فرعی» می‌دهد و گوشه‌های زیر را برایش برمی‌شمرد: درآمد، دوبیتی (اغلب با اشعار بابا طاهر عریان خوانده می‌شود)، گیلکی (در آن نت متغیر وجود ندارد و نت شاهد ثابت است)، گبری (نت شروع: درجه چهارم، نت متغیر: ندارد)، بیات کرد (نت شروع: درجه چهارم).

بیات کرد

برخی از نظریه‌پردازان آواز دیگری به نام آواز بیات کرد را نیز جزو متعلقات شور طبقه‌بندی می‌کند که از درجه چهارم شور آغاز می‌شود و خصوصیاتش (نظیر نت شاهد و متغیر و ایست) مانند آواز دشتی است.

در برخی ردیف‌ها نیز بیات کرد نه به صورت یک آواز مستقل که گوشه ­ای از آواز دشتی و دستگاه شور ذکر شد. علینقی وزیری بیات کرد را گوشه ­ای از آواز دشتی دانسته و فرصت شیرازی نیز آن را گوشه ­ای از گوشه ­های شور ذکر کرد. پیش از تحول مقام‌­های موسیقی به دستگاه­های موسیقی، گوشه بیات کرد یکی از دو شعب چهارگاه بود. چهارگاه خود از شعبات مقام زنگوله به شمار می­رفته است. سپس، پس از تحول مقام به دستگاه، بیات کرد به یکی از گوشه‌های دستگاه شور اتلاق شد.

جمع‌بندی آوازهای دستگاه شور

آوازهای دستگاه شور همان­طور که گفته شد چهار یا پنج آواز مستقل ­هستند که قرابتی تنگاتنگ با این دستگاه دارند. همچنانکه از نامشان پیداست هر یک از آوازهای دستگاه شور به منطقه یا قومیتی خاص اشاره دارند که در آن پرورش یافتند.

در منابع آمده است که نام افشاری به ایل یا طایفه­ای از اقوام ترک آذربایجانی اشاره دارد که ایل افشار نام دارند. آواز دشتی را نیز به احتمال برآمده از منطقه ­ای به نام دشتستان می­دانند که امروزه در استان بوشهر  و در همسایگی استان فارس جای دارد. اگرچه لازم به ذکر است که برخی گوشه‌های آواز دشتی با موسیقی گیلان قرابت بسیاری دارد. بیات ترک را نیز برگرفته از سنت موسیقیایی مردمان ترک قشقایی می­‌دانند. ریشه بیات کرد را نیز در کردستان می­دانند.

علینقی وزیری شباهت­ هایی میان این آواز و نوعی از موسیقی نواحی کردستان ذکر کرد. محمد تقی مسعودیه خاستگاه جغرافیایی بیات کرد را متعلق به عراق و قوم کرد الابیات دانست. واژه «بیات» در بیات ترک و بیات کرد و نیز بیات اصفهان در دستگاه همایون، محتمل است که کوتاه شده واژه «ابیات» جمع مکسر «بیت» باشد. در موسیقی نواحی ایران بیاتی­‌خوانی گونه‌ای از موسیقی است که عبارت است از خواندن دوبیتی‌­های عاشقانه.