آواز ابوعطا (دستان عرب)

آواز ابوعطا (دستان عرب) یکی از پنج آواز اصلی در ردیف موسیقی ایرانی است و از درجه دوم دستگاه شور ساخته می‌شود. ریشه نام ابوعطا مشخص نیست؛ این آواز با نام‌های سارنج و دستان عرب نیز شناخته می‌شود. در این آواز گوشه حجاز نقشی محوری دارد.

برخی ریشه آن را در حجاز و دیار عرب می‌دانند و از این رو به آن دستان عرب گویند. گروهی آن را به گوشه سارنج یعنی یک از بیست‌وچهار شعبه موسیقی قدیمی ایران منسوب می‌دانند. همچنین ممکن است با یکی از راگاهای همنام هندی مرتبط باشد. استفاده از آواز ابوعطا در موسیقی بومی ایران بسیار رایج است و بخشی از موسیقی مذهبی نیز در این آواز اجرا می‌شود. گوشه حجاز که حس و حال «عربی» دارد یک نمونه از آن است.

درباره آواز ابوعطا

آواز ابوعطا غم‌انگیز و سوزناک توصیف شده‌است و احساس آن با دستگاه شور نزدیکی دارد. بخشی از موسیقی مذهبی ایران نظیر اذان و قرائت قرآن معمولاً در گوشهٔ حجاز اجرا می‌شود و این گوشه دارای حال و هوای «عربی» است.

گوشه بوسلیک در دستگاه نوا و گوشه‌ای به نام «ابوالچپ» که در دستگاه‌های راست‌پنج‌گاه و همایون وجود دارد، از لحاظ ساختار با ابوعطا شباهت دارند. به گفته داریوش صفوت، در گذشته، پرده‌گردانی ابوعطا معمول نبود اما امروزه گوشه عشاق را برای تنوع بخشیدن به ابوعطا در اجرای آن به کار می‌برند. در گوشه عشاق، درجه ششم شور ربع پرده بالا برده می‌شود و اوج آواز تا درجهٔ هشتم بالا می‌رود. در زمان فرود از این اوج، درجهٔ ششم به جای سابق بازگردانده می‌شود.

آواز ابوعطا در موسیقی بومی ایران بسیار رایج است. قطعهٔ «مگر نسیم سحر» از قمرالملوک وزیری به آهنگسازی مرتضی نی‌داوود یک نمونه از آن است. آلبوم عشق داند اثر محمدرضا شجریان و محمدرضا لطفی نمونه‌هایی از آواز دستان عرب ست. تصنیف بهار دلکش منسوب به درویش‌خان نیز از آثار شاخص ساخته‌شده در آواز دستان عرب (گوشه حجاز) است. تصنیف آتش دل که عبدالحسین برازنده که روی شعری از حسن صدر سالک ساخت و نخستین بار توسط جلال‌الدین تاج اجرا شد نیز در آواز ابوعطاست.

آواز ابوعطا با تنبور

آواز دستان عرب را می‌توان با ساز تنبور نیز اجرا نمود. برای نمونه حسین علیزاده در آلبوم راز نو، آهنگی با عنوان چهار مضراب را با ساز تنبور اجرا کرد. این آهنگ نمونه مناسبی برای شناخت آواز ابوعطا با ساز تنبور می‌باشد که در اختیار هنرجویان قرار می‌گیرد.

هرمز فرهت ابوعطا را یک دستگاه جدا از شور می‌داند و گوشه‌های زیر را برایش برمی‌شمارد:

سَیَخی
حجاز
چهارباغ
گَبری

در مقابل، مهدی برکشلی ابوعطا را جزو نغمه‌های دستگاه شور می‌داند و برایش این گوشه‌ها را برمی‌شمرد: درآمد، حجاز (نت شاهد: درجه پنجم، نت ایست: درجه اول)، چهارباغ.

پایان سخن

ابوعطا یکی از آوازهای موسیقی ایرانی و از ملحقات دستگاه شور است . این آواز بر محوریت دستگاه شور است اما شروع آن از درجه دوم و نت شاهد آن درجهٔ چهارم شور است. گوشه حجاز در این آواز نقشی کلیدی دارد و اوج دستان عرب در این گوشه اجرا می‌شود. اجرای آواز ابوعطا معمولاً با فرود به محور اصلی دستگاه شور خاتمه می‌یابد.

ابوعطا آوازی ایست حزین و درون گرا؛ البته شدت حزن آن در مقایسه با دشتی کمتر است. چنانچه در گوشه حجاز که اوج آواز ابوعطاست این حزن در جایی به دلیل نزدیک شدن به آواز دشتی به اوج خود میرسد. احساسی که این آواز به شنوندهایش منتقل می‌کند، باعث می‌شود که او از جهان بیرون به جهان درون خود پناه برد. به واقع جایگاه زمانی مناسب برای شنیدن این آواز هنگام غروب خورشید یا در انتهای شب است.