بیات کرد

بیات کرد (کرد بیات) یکی از آوازهای موسیقی ایرانی و متعلق به دستگاه شور است که نزدیکی زیادی با آواز دشتی دارد. این آواز در برخی از ردیف‌ها، جزئی از دشتی محسوب می‌شود. از سوی دیگر در برخی ردیف‌ها تنها به عنوان یک گوشه از دستگاه شور یا آواز دشتی مطرح می‌شود.

بیات کرد احتمالاً ریشه در کردستان دارد. از نظر ردیف‌شناختی کردبیات شباهت‌های زیادی با دشتی دارد ولی برخلاف دشتی درجه پنجم شور در آن متغیر نیست. نت آغاز هم در آن به جای درجه سوم بر درجه چهارم شور استوار است. تصنیف سنگ خارا، ساخته علی تجویدی با خوانندگی مرضیه یک نمونه از آواز بیات کرد است. این آواز از درجه چهارم شور شروع می‌شود و روی درجه پنجم شور (نت شاهد کردبیات) تأکید می‌کند.

تاریخچه آواز بیات کرد

پیشوند «بیات» (که در نام آوازهای دیگری همچون بیات ترک و بیات اصفهان نیز به کار می‌رود) ممکن است مخفف «ابیات» باشد. بیاتی‌خوانی نیز به معنای خواندن دوبیتی‌های عاشقانه تعریف است. همچنین محمدتقی مسعودیه نام کردبیات را مرتبط با مقام بیاتی، و مهدی برکشلی آن را مرتبط با مقام کُردی دانسته‌اند اگر چه این ارتباط اثبات نشده‌است.

مسعودیه همچنین خاستگاه آواز کردبیات را در فرهنگ موسیقایی قوم «کرد البیات» که ساکن عراق هستند می‌داند. اگر رابطه بین کردبیات و مقام بیاتی اصالت داشته باشد، می‌توان نتیجه گرفت که سابقه آن به حدود قرن هشتم هجری بر می‌گردد چرا که عبدالقادر مراغی در مقاصد الالحان نام بیاتی را در بین شبعات بیست‌وچهارگانه آورد. در غیر این صورت، سابقه آن به اواخر دوره صفویه و اوایل دوره قاجاریه برمی‌گردد. چنان‌که در آثاری همچون رساله بهجت الروح و کلیات یوسفی نام بیات کرد در میان اسامی ۴۸ گوشه مشاهده می‌شود.

در موسیقی قدیم ایران، بیات کرد مقام زنگوله دارای دو شعبه با نام‌های چهارگاه و عُزّال بود. چهارگاه خود دو گوشه با نام‌های حجاز مخالف و کردبیات داشت. پس از تحول مقام به دستگاه نام کردبیات برای یکی از گوشه‌های دستگاه شور به کار رفت.

فرصت شیرازی در بحورالالحان از آن به عنوان بیست و هشتمین گوشه شور نام برد. اما علینقی وزیری بیات کرد را به عنوان گوشه‌ای از آواز دشتی در کردستان طبقه‌بندی نمود. در موسیقی عربی نیز چند مقام فرعی وجود دارند که نامشان به ریشه داشتن در کردستان اشاره دارد. برونو نتل نیز در ردیف‌های موسیقی ایرانی از گوشه‌هایی با نام کُردی، کردِبیات و پنجه کرد یاد می‌کند و آن‌ها را معادل کردبیات می‌داند.

تحلیل ردیف آواز بیات کرد

مختصات آواز بیات کرد بر پایه شورِ سُل؛ درجه چهارم شور نت آغاز بیات کرد است، و سایر درجات مانند آواز دشتی است. درجه پنجم شور نت شاهد است و نت ایست نهایی هم نت پایه شور است.

مهدی برکشلی بیات کرد را به عنوان یکی از گوشه‌های آواز دشتی (از متعلقات دستگاه شور) برمی‌شمارد. برخلافِ خود آواز دشتی نت آغازش در درجه چهارم شور است و نه درجه سوم آن. فرهاد فخرالدینی نیز بیات کرد را جزء گوشه‌های دشتی طبقه‌بندی کرد. او معتقد است که از گوشه‌هایی همچون کردبیات، سَمَلی و عُشّاق برای تنوع بخشیدن به آواز دشتی و رفع یکنواختی آن استفاده می‌شود.

آواز کردبیات (بیات کُردی)

همچنین در توضیح گوشه بوسلیک در دستگاه شور، فخرالدینی اشاره می‌کند که فرود بوسلیک به محور اصلی شور از طریق گوشه‌هایی نظیر دوبیتی، خارا یا بیات کرد صورت می‌گیرد.  شایان توجه است که نت شاهد بوسلیک منطبق است بر درجه یازدهم شور، که خود یک اکتاو بالاتر از درجه چهارم شور است که نت آغاز بیات کرد است. درجه پنجم شور که نت شاهد آواز دشتی است، در کردبیات نیز نت شاهد است با این تفاوت که برخلاف آواز دشتی، این درجه نت متغیر نیست. درجه دوم شور، نت ایست موقت بیات کرد است.

زمانی که بیات کرد در اکتاو بالاتر اجرا شود، درجه نهم شور (یک اکتاو بالاتر از نت شاهد شور) ممکن است یک ربع پرده پایین آورده شود. برای نمونه در شورِ سل، از لا کرن به لا بمل تغییر یابد. اوج آواز کردبیات تقریباً مشابه گوشه عشاق است. از گوشه عشاق برای اوج آواز ابوعطا هم (که آن نیز از متعلقات شور است) استفاده می‌شود.

پایان سخن

بیات کرد در برخی ردیف‌ها یک آواز مجزا دانسته می‌شود. در ردیف میرزاعبدالله کردبیات به عنوان یکی از پنج آواز موسیقی ایرانی آمد. داریوش طلایی نیز در کتاب تحلیل ردیف بیات کرد را به عنوان یک آواز مستقل طبقه‌بندی نمود. اما بسیاری منابع دیگر آن را یک آواز مستقل ندانستند. این که چرا کردبیات (برخلاف مثلاً افشاری) جزو آوازها برشمرده نشده نیز معمولاً پاسخ قانع‌کننده‌ای ندارد.