دستگاه موسیقی
دستگاه موسیقی در خنیاگری سنتی ایران به مجموعه‌ای از چند گوشه (نغمه) گفته می‌شود که با هم در گام، کوک، و فواصل نت هم‌آهنگی دارند. در موسیقی سنتی ایرانی در مجموع هفت دستگاه و پنج آواز وجود دارد. دستگاه‌های موسیقی ایرانی عبارتند از:
- شور
- ماهور
- همایون
- نوا
- سه‌گاه
- چهارگاه
- راست‌پنج‌گاه
پنج آواز نیز عبارتند از:
- ابوعطا (شور)
- دشتی (شور)
- افشاری (شور)
- بیات ترک (شور)
- بیات اصفهان (همایون)
معمولاً دستگاه‌ها با گوشه‌ای به نام «درآمد» آغاز می‌شوند که در آن مُدِ اصلی دستگاه معرفی می‌شود. گوشه‌های بعدی در دستگاه معمولاً آن را به سمت نت‌های زیرتر می‌برند که به آن «اوج» گفته می‌شود. دستگاه‌ها نهایتاً از طریق گوشه‌های دیگری به مد اصلی خود «فرود» می‌کنند.
بین دستگاه‌های مختلف روابطی برقرار است. برخی گوشه‌ها در بیشتر از یک دستگاه دیده می‌شوند که این امر می‌تواند پرده‌گردانی از یک دستگاه به دستگاه دیگر را میسر سازد. اگر چه تعداد دستگاه‌ها دست کم هفت مورد دانسته می‌شود، اما از نظر فواصل و مد موسیقایی، آنها را به چهار یا پنج گروه تقسیم‌بندی می‌کنند و این اشتراکات فواصل نیز زمینه‌ساز رابطهٔ بین دستگاه‌ها است. از بین دستگاه‌های موسیقی ایرانی، دستگاه شور مهم‌ترین دانسته می‌شود و موضوع پژوهش‌های بسیاری نیز هست.
تعریف دستگاه موسیقی
دستگاه عبارت است از مجموعه‌ای از گوشه‌ها که بر اساس منطقی درونی به‌طور سنتی کنار هم قرار گرفته‌اند و معمولاً دارای مدهای خاص خود می‌باشند. به نظر می‌رسد که ترتیب گوشه‌های یک دستگاه مبتنی بر ملایمت باشد. هر دستگاه از گوشهٔ خاصی شروع شده و به همان گوشه نیز ختم می‌شود. دستگاه به عنوان یک مجموعه به موسیقی‌دانان کمک می‌کند تا فواصل مربوط به هر گوشه و رابطه‌اش با دیگر گوشه‌های دستگاه را تشخیص بدهند.
هفت دستگاه موسیقی ایرانی
از دیدگاه پژوهشگران واژه «دستگاه» اشاره به موقعیت دست روی دسته سازهای زهی زخمه‌ای دارد. یعنی متشکل است از دست + «گاه» به معنی موقعیت، مثل «ایستگاه» یا «پاسگاه»). با این حال عده‌ای نیز معتقدند که گاه در واقعه ریشه در «گات» دارد و آن را به متون اوستایی مرتبط می‌دانند. پیروان دیدگاه اول، اشاره می‌کنند که به پرده‌های ساز نیز در گذشته «دستان» گفته می‌شود و لذا نام دستگاه‌ها (نظیر سه‌گاه و چهارگاه) به قرار گرفتن دست روی این دستان‌ها اشاره دارد.
واژهٔ دستگاه به معنای موسیقایی‌اش ظاهراً اولین بار در رساله‌ای با نام رساله در بیان علم موسیقی و دانستن شعبات او به کار رفته‌است. این رساله احتمالاً پیش از ۹۷۴ ه.ق نگارش شده‌است و در آن برخی از مقام‌های موسیقی «صاحب دستگاه» توصیف شده‌اند.
رابطه مقام و دستگاه موسیقی
مقام موسیقی اشاره به دسته‌بندی موسیقی در ادوار گوناگون تاریخ و در مناطق و پهنه‌های جغرافیایی مختلف کشور دارد. بنابراین مفهوم مقام به‌نوعی بر دسته‌بندی زمانی و مکانی موسیقی کشور دلالت دارد و اکنون جای خود را به دستگاه داده است.
در فاصله قرن چهارم تا نهم هجری، موسیقی علمی ایران وضعیت خوبی داشت. بیشتر فلاسفه و دانشمندان آن زمان در کتاب‌ها و رساله‌ها مبحثی را هم به موسیقی اختصاص دادند. در قرن نهم هجری با تبعیت حکام ایرانی از متعصبین بانفوذی که مخالف موسیقی بودند، رشد علمی موسیقی در ایران متوقف شد و در همین حال تغییرات و جابه‌جایی‌های بسیاری در موسیقی ایران صورت گرفت.
از زمان ناصرالدین شاه قاجار، موسیقی دوباره تا حدودی مورد توجه قرار گرفت. برخی پژوهشگران معتقدند که در این دوره موسیقی ایرانی به سمت قالبی شدن رفت (به معنای تمرکز روی قالب موسیقایی)، مقام‌های ایرانی تحت عنوان دستگاه‌ها بازآرایی شدند و این دستگاه‌ها خود به قطعات کوچکتری تقسیم یافتند که می‌شد هر کدام را جداگانه تعلیم داد.
دستگاه شور
دستگاه شور مهم‌ترین دستگاه موسیقی ایرانی است و به آن «مادر همه دستگاه‌ها» گویند که حال و هوایی اندوهگین و نفوذی ژرفی دارد. این موسیقی احساسی شاعرانه، عارفانه و دردی پنهان دارد که اندیشه برانگیز است. به‌نظر می‌رسد این دستگاه با احساس ایرانی تنیدگی ویژه‌ای دارد و بیشتر افراد با آن ارتباط ژرف‌تری پیدا می‌کنند. شاید فریاد درد جدایی از عالم بالا همراه با سور و گدازی عارفانه، دلیل نفوذ این دستگاه است.
نام گوشه‌های دستگاه شور براساس ردیف میرزا عبدالله
نام «شور» ریشه در زبان عبری دارد و در عصر ساسانی وارد زبان فارسی شده‌است؛ مصدر «شور» در عبری، ریشه واژه عبری «شیر» (שירה) است که به معنای آواز و سرود است. این نظر فخرالدینی تابع نظر عباس اقبال آشتیانی است که در کتاب «شعر و موسیقی در ایران» نوشته‌است: واژه «شعر» عربی نیست بلکه معرب است و از واژه عبری «شیر» ریشه می‌گیرد.
دستگاه ماهور
ماهور یکی از دستگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی است که از نظر فواصل با گام بزرگ (ماژور) در موسیقی غربی شباهت دارد. نواهای این دستگاه حالت فراز و فرود جذابی دارند و بسیاری تصانیف شاد و موزون در این دستگاه وجود دارند.
گوشه‌های دستگاه ماهور
دستگاه ماهور از احساس «شجاعت، شادی و امیدواری» سرشار است. آواز ماهور آوازی «باوقار» توصیف شده که خواننده با انتخاب شعر مناسب می‌تواند به آن «ابهت» بدهد. اگرچه داریوش صفوت از فرامرز پایور نقل می‌کند که برخی از گوشه‌های ماهور حال و هوای ناامیدی و حتی عذاب را تداعی می‌کنند.
دستگاه همایون
دستگاه همایون یکی از دستگاه‌های موسیقی ایران است که مانند نامش حالتی شاهانه، باوقار و مجلسی دارد و بسیار منحصربه‌فرد است. موسیقی تنبور را نیز می‌توان در دستگاه همایون و دستگاه ماهور نواخت.
گوشه‌های دستگاه همایون
نام این دستگاه در واژه «هماگون» به‌معنای همچون همای ریشه دارد. همای سعادت پرنده‌ای افسانه‌ای است که گر بر دوش نیک‌اقبالی می‌نشست فر پادشاهی برای او به ارمغان می‌آورد. از این منظر این دستگاه دارای احساسی شاهانه و اشرافی است. در عین‌حال بسیار جالب است که نوای «لالایی‌ها» ریشه در دستگاه همایون دارد و «نواهای زورخانه‌ای» نیز جلوه‌ای از همین دستگاه موسیقی ایرانی هستند.
دستگاه نوا
دستگاه نوا یکی از دستگاه‌هاى هفت‌گانه موسیقى ایرانى است و آوازى معتدل و آهنگى ملایم و متوسط دارد، نه زیاد شاد و نه زیاد حزن‌انگیز. نوا را آواز خوب گفته‌اند و معمولاً در آخر مجلس مى‌نواختند. معمولاً اشعار عارفانه مثل اشعار حافظ را براى نوا انتخاب مى‌کنند که تأثیر بسیار زیادى در شنونده ایجاد مى‌کند.
نام گوشه‌های دستگاه نوا
این دستگاه در مقام نوا ریشه دارد و بیشتر درجاتش نیز با مقام قدیمی نوا مطابق است. از نظر فواصل، دستگاه نوا رابطهٔ تنگاتنگی با دستگاه شور دارد و بسیاری از گوشه‌هایش نیز در مایهٔ شور است. این امر و برخی دلایل دیگر باعث شده که گاهی نوا را جزو متعلقات دستگاه شور در نظر بگیرند، اما بیشتر ردیف‌دانان نوا را یک دستگاه مستقل و جزو دستگاه‌های هفت‌گانهٔ اصلی می‌دانند. همچنین نوا ارتباط نزدیکی به آواز بیات اصفهان دارد و از نظر فواصل به گام کوچک نظری (مینور تئوریک) در موسیقی کلاسیک غربی نیز نزدیک است.
دستگاه سه‌گاه
دستگاه سه‌گاه یکی از دستگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی است که بیشتر با آوازی حزین همراه است و بیانگر درد و اندوه درونی ایرانیان می‌باشد. حال و هوای دستگاه سه‌گاه راز و نیاز عاشقان دور از هم یا بیچارگی بی‌نوایان را بیان می‌کند. البته برخی گوشه‌های این دستگاه مانند گوشه رجز برای ترانه‌های حماسی مانند شاهنامه مناسب است. گاهی نیز نغمه‌هایی شاد در این دستگاه سروده‌اند.
فهرست گوشه‌های دستگاه سه‌گاه
در موسیقی مقامی ایران، مقامی به همین نام وجود داشت که می‌تواند منشا این دستگاه باشد. همینطور این دستگاه با مقام راست نیز ارتباط دارد. نام سه‌گاه در موسیقی عربی و ترکی نیز دیده می‌شود. در موسیقی عربی سه‌گاه (با املای «سکاه») یکی از ۹ جنس اصلی است و یکی از خانواده‌های اصلی مقام را نیز تشکیل می‌دهد. در موسیقی ترکی سه‌گاه یک مقام ترکیبی دانسته می‌شود و جزو مقام‌های اصلی برشمرده نمی‌شود.
دستگاه چهارگاه
دستگاه چهارگاه یکی از دستگاه‌های موسیقی ایران است که دارای احساس سرزندگی و صلابت بوده و برای سبک حماسی مناسب دانسته می‌شود. در مقایسه با دستگاه‌های شور و سه‌گاه که فواصل آنها ملایم و متعادل و حرکات در آنها تغزلی هستند، در دستگاه چهارگاه حرکت ضربتی می‌تواند حالتی برانگیزاننده ایجاد کند. از سوی دیگر، اجرای چارگاه با ضرب‌آهنگی آرام و معتدل می‌تواند فضایی تفکرآمیز ایجاد کند که برای مراقبه مناسب باشد.
تمامی گوشه‌های دستگاه چهارگاه
برخلاف برخی دیگر از دستگاه‌ها، دستگاه چهارگاه همنام هیچ یک از مقام‌های موسیقی باستانی ایران نیست. درجات چهارگاه نیز با درجات اصلی هیچ یک از مقام‌ها مطابقت ندارند. با این حال لفظ «چهارگاه» محدود به ردیف موسیقی ایران نیست و در موسیقی‌های مبتنی بر مقام نیز به وجود دارد. در این آموزش، به تشریح دستگاه چهارگاه پرداخته می‌شود.
دستگاه راست‌پنج‌گاه
دستگاه راست‌پنج‌گاه یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است ردیف‌های موسیقی دو گوشه دارد که با نام‌های «درآمد راست» و «پنج‌گاه» شناخته می‌شوند. درآمد راست، در واقع همان درآمد دستگاه است و گوشه پنج‌گاه در پرده‌های دستگاه نوا اجرا می‌شود وقتی که نت پایهٔ آن دستگاه نوا به اندازه یک فاصلهٔ پنجم درست بالاتر از نت پایه درآمد راست باشد.
نام گوشه‌های دستگاه راست‌پنج‌گاه
این دستگاه از نظر نام با هیچ‌یک از مقام‌های موسیقی سنتی ایران سازگاری ندارد. از دیدگاه برخی پژوهشگران، نام راست و پنج‌گاه هر دو نام‌های تازه‌تری بین مقام‌های موسیقی هستند. دانگ اول دستگاه راست‌پنج‌گاه با مقام راست ارتباط و با دستگاه ماهور سازگار است. این دستگاه، امکان پرده‌گردانی به تمام دستگاه‌های دیگر را فراهم می‌کند. برخی معتقدند که هدف از ایجاد این دستگاه، آموزش مراحل عالی موسیقی از جمله مُرَکّب‌نوازی و مرکب‌خوانی بود.
پایان سخن
درست زمانی که هیچ کس موسیقی سنتی ایرانی را جدی نمی‌گرفت، علی اکبرخان خان فراهانی در زمان قاجار گوشه های مختلف را در قالب هفت دستگاه و پنج آواز جمع‌آوری کرد و به نظم در آورد و به این ترتیب موسیقی سنتی ایران شکل گرفت. موسیقی سنتی ایرانی که از آن به عنوان «موسیقی دستگاهی» نیز یاد می‌شود، شامل دستگاه‌ها، آواز‌ها، گوشه ها و … است.
در نگاه علمی، دستگاه‌های موسیقی به مجموعه‌ای از چند نغمه (گوشه) اطلاق می‌شود که با هم در گام، کوک و فواصل نت هم‌آهنگی دارند. موسیقی سنتی دارای هفت «دستگاه» است. در واقع «دستگاه‌ها» مجموعه‌ای از گوشه‌ها هستند که بر اساس منطقی درونی کنار هم قرار می‌گیرند و هر یک حال و هوای خاصی را القا می‌کنند. مثلاً آن را پرهیجان می‌کنند یا غمگین یا حماسی و…
اما «دستگاه‌ها» به شیوه‌ای که ما امروزه آنها را می‌شناسیم از دوران قاجار در موسیقی ایران معمول شده‌اند و به واسطه‌ی داشتن گوشه‌ها، موسیقی ما را از تمام موسیقی های دنیا متمایز می‌کنند. این گوشه‌ها در فرم‌های مختلفی چون پیش‌درآمد، درآمد، چهارمضراب، آواز، تصنیف و رِنگ تقسیم‌بندی می‌شوند.
نگارنده: تنبورنواز
دستگاه‌های موسیقی | 14 دی 02
