دستگاه نوا

دستگاه نوا یکی از دستگاه‌هاى هفت‌گانه موسیقى ایرانى است و آوازى معتدل و آهنگى ملایم و متوسط دارد، نه زیاد شاد و نه زیاد حزن‌انگیز. نوا را آواز خوب گفته‌اند و معمولاً در آخر مجلس مى‌نواختند. معمولاً اشعار عارفانه مثل اشعار حافظ را براى نوا انتخاب مى‌کنند که تأثیر بسیار زیادى در شنونده ایجاد مى‌کند.

نوازندگان تنبور در کرمانشاه و و دوتار در خراسان، نوا را با همان فواصل قدیم می‌نوازند و آن را به همان شکل کهنه‌اش حفظ کرده‌اند. بسیاری از اساتیدی هم که این دستگاه را اجرا کرده‌اند، آن اثر تبدیل به یکی از ماندگارترین آثار آنان شده است. مانند چهره به چهره محمدرضا لطفی، نی‌نوا حسین علیزاده، نوا و مرکب خوانی پرویز مشکاتیان و دود عود پرویز مشکاتیان. هر چند که بعضی از اساتید چون علینقی وزیری و روح‌الله خالقی، نوا را مشتق از شور شناخته‌اند. اما این دستگاه دارای تفاوت در نت شاهد و ایست و همچنین شخصیت مستقل آوازی با شور و مشتقات آن می‌باشد.

ویژگی‌های دستگاه نوا

فواصل درجات نوا بر گام مینور تئوریک منطبق است. گام نوا از تونیک «سل» به قرار زیر است:

سل – لا – سی بمل – دو – ر – می بمل – فا – سل

اکنون مقام نوا را مثل متعلقات شور اجرا می‌کنند و این تحریف به مرور در موسیقی ایران انجام گرفته و احتمالا در دورۀ قاجار این شکل تثبیت یافته است. هنوز هم نوازندگان دوتار و تنبور خراسان و کرمانشاه دستگاه نوا را به خلاف نوازندگان امروزی به شکل اصلی و قدیمی‌اش اجرا می‌کنند.

با نمادگذاری عددی فواصل بر اساس ربع پرده در گام موسقی دستگاه نـوا، همسان با دستگاه شور، چنین هستند: ۴,۲,۴,۴,۳,۳,۴

مقایسه دستگاه نوا با ماهور و همایون

دستگاه نوا ریشه در مقام نوا دارد که این مقام خود یکی از ۱۲ مقام موسیقی ایرانی است. برای این مقام دو شعبه به نام «نوروز خارا» و «ماهور» وجود داشت. بنابرین دستگاه ماهور در موسیقی مقامی ایران با نوا هم‌خانواده است اما در دستگاه‌های هفت‌گانه باهم تفاوت زیادی دارند. دستگاه ماهور بیشتر پرهیجان، شاد و طرب‌انگیز است اما دستگاه نوا بسیار معتدل است نه خیلی شاد و نه خیلی محزون.

این دستگاه با دستگاه همایون نیز قرابت‌هایی دارد. با شروع از درجهٔ چهارم دستگاه شور می‌توان به دستگاه نوا رسید. از‌ آنجا که به روش مشابهی می‌توان از دستگاه همایون به آواز بیات اصفهان رسید و اصفهان یک دستگاه مستقل نیست. از دیدگاه علی‌نقی وزیری و روح‌الله خالقی نوا یکی از متعلقات دستگاه همایون است. البته این دیدگاه نیز مورد نقد است و نمی‌توان با این صراحت قضاوت کرد. موسیقی شاهانه دستگاه همایون ویژگی‌های متفاوتی نیز دارد.

گوشه‌های دستگاه نوا

گوشه موسیقی نوا مانند دیگر دستگاه‌ها زیاد است. واژه نوا از ریشه پهلوی نواک گرفته شده (واک ) به زبان پهلوی به معنای آوا و صوت بوده  ملودی نوا شباهت به درآمدهای  ابوعطا افشاری بیات عجم و پنجگاه دارد. اگر نوازندگان و خوانندگان مواظب نباشند این ملودی‌ها با هم تداخل می کنند گام نوا با شور یکی است. گاهی این دستگاه را مستقل نمی‌دانند چون دستگاه گام کاملآ مستقل به خود را دارد و چون گام نوا با شور یکی است می توان آنرا آوازی از شور دانست همان طور که ابوعطا دشتی بیات ترک و بیات کرد از متعلقات شور هستند. برای مقایسه و مطالعه بیشتر گوشه‌های دستگاه ماهور را بنگرید.

نام گوشه‌های دستگاه نوا

همانطور که از اسم گوشه پیداست از ملودی های منطق لرستان است که این نوع ملودی ها با اشعار دوبیتی در مراسمی خاص خوانده می شونددر مورد گوشه کرشمه  و نغمه ونیریز قبلأ در مطالب گذشته سخن گفته شده نت شاهد گوشه دویبتی و نغمه درجه اول گام نوا (یعنی درجه چهارم گام شور ) است و گستره ملودی تا درجه دوم گام نت شاهد گوشه کرشمه روی درجه اول گام نوا و گستره ملودی تا در جه سوم گام می رسد نت شاهد گوشه های تخت طاقدیس (کیکاووسی )و نیریز درجه اول گام نوا را اشغال می کنند و گستره ملودی تا درجه چارم گام نوا می رسد.

خلاصه و جمع‌بندی

نوا یکی از دستگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی است. این دستگاه در مقام نوا ریشه دارد و بیشتر درجاتش نیز با مقام قدیمی نوا مطابق است. از نظر فواصل، دستگاه نوا رابطهٔ تنگاتنگی با دستگاه شور دارد و بسیاری از گوشه‌هایش نیز در مایهٔ شور است. این امر و برخی دلایل دیگر باعث شده که گاهی نوا را جزو متعلقات دستگاه شور در نظر بگیرند، اما بیشتر ردیف‌دانان نوا را یک دستگاه مستقل و جزو دستگاه‌های هفت‌گانهٔ اصلی می‌دانند. همچنین نوا ارتباط نزدیکی به آواز بیات اصفهان دارد و از نظر فواصل به گام کوچک نظری (مینور تئوریک) در موسیقی کلاسیک غربی نیز نزدیک است.