دستگاه همایون
دستگاه همایون یکی از دستگاههای موسیقی ایران است که مانند نامش حالتی شاهانه، باوقار و مجلسی دارد و بسیار منحصربهفرد است. موسیقی تنبور را نیز میتوان در دستگاه همایون و دستگاه ماهور نواخت.
نام این دستگاه در واژه «هماگون» بهمعنای همچون همای ریشه دارد. همای سعادت پرندهای افسانهای است که گر بر دوش نیکاقبالی مینشست فر پادشاهی برای او به ارمغان میآورد. از این منظر این دستگاه دارای احساسی شاهانه و اشرافی است. در عینحال بسیار جالب است که نوای «لالاییها» ریشه در دستگاه همایون دارد و «نواهای زورخانهای» نیز جلوهای از همین دستگاه موسیقی ایرانی هستند.
از نظر فواصل، دانگ اولِ دستگاه همایون به دستگاه شور نزدیک است. همچنین بوسیله چند گوشه دیگرش امکان پردهگردانی به دستگاههای نوا، سهگاه و چهارگاه را نیز فراهم میکند. آواز شوشتری و آواز بیات اصفهان نیز از ملحقات این دستگاه بهشمار میآیند. از دیگر گوشههای مهم این دستگاه میتوان به گوشه «بیداد» اشاره کرد.
پردهگردانی دستگاه همایون
گوشههایی که اسباب پردهگردانی را در همایون فراهم میکنند عبارتند از عشاق و عزال، و منصوری. پردهگردانیهای دیگری نیز در همایون ممکن است که نزد موسیقیدانان قدیمی مرسومتر بوده، از جمله به چهارگاه و سهگاه. به دلیل شباهت شور و همایون، با بم کردن نت سوم گام همایون به میزان نیمپرده میتوان وارد شور شد.
همایون را میتوان به دستگاه چهارگاه نیز ارتباط داد و این کار با افزودن نیمپرده به نت ششم گام همایون و کم کردن ربع پرده از نت پنجم امکانپذیر است که گوشه منصوری را تداعی میکند. عکس همین عمل و گذر از چهارگاه به همایون نیز در گوشه مخالف دستگاه چهارگاه قابل اجراست.
گوشههای دستگاه همایون
پردهگردانی به دستگاه سهگاه نیز با کمک گوشه زابل میسر است. نزدیکی درجات دانگ اول سهگاه با درجات حول و حوش نت پایه همایون، امکان اجرای زابل در هر دو دستگاه را فراهم میکند.
فرهت معتقد است که در میان دستگاههای موسیقی ایرانی، پردهگردانی در همایون زودتر از بقیهٔ دستگاهها رخ میدهد، چنانکه خواننده یا نوازنده پس از اجرای درآمد به سرعت از همایون به یک دستگاه یا آواز دیگر میرود؛ اما در مقابل فرود به محور اصلی دستگاه همایون گاه طولانیتر است تا این محور اصلی به خوبی به شنونده یادآوری بشود.
نمونههای دستگاه همایون (دستگاه عشاق)
دشتگاه همایون که به آن دستگاه عشاق نیز گویند بر خلاف دیگر دستگاههای ایرانی، نمونه مشابهی در کشورهای مجاور ندارد. آوازهای ماندگاری در این دستگاه وجود دارد که برخی از آنها عبارتند از:
- آلبوم بیداد: آهنگسازی پرویز مشکاتیان و آواز محمدرضا شجریان
- آلبوم بیقرار: آهنگسازی محمدجلیل عندلیبی و آواز شهرام ناظری
- آلبوم پیغام اهل دل (همایونمثنوی): نوازندگی منصور صارمی و آواز محمدرضا شجریان
تصنیف «سرگشته» یا «تو ای پری کجایی» با شعر هوشنگ ابتهاج و آهنگسازی همایون خرم که اولینبار توسط حسین قوامی اجرا شد، در دستگاه همایون است.
تصنیف بهار دلنشین نیز که ساختهٔ روحالله خالقی است و غلامحسین بنان آن را اولین بار اجرا کرد، در آواز بیات اصفهان خوانده شد که از ملحقات دستگاه همایون است
همچنین تصنیف خزان عشق با آهنگسازی جواد بدیعزاده که اولین بار توسط غلامحسین بنان اجرا شده است.
تصنیف امشب شب مهتابه ساختهٔ علیاکبر شیدا (از آهنگسازان دوران قاجاریه) نیز از تصنیفهای دیگر در آواز بیات اصفهان هستند.
تصنیف طاقتم ده که آن نیز ساختهٔ همایون خرم است و اولین بار توسط مرضیه اجرا شد، در گوشهٔ بیداد دستگاه همایون است.
خلاصه و جمعبندی
دستگاه همایون منحصر به فردترین دستگاه موسیقی ایرانی است. از نظر فواصل، دانگ اول این دستگاه دستگاه شور نزدیک است و از نظر گوشهها به دستگاههای نوا، سهگاه و چهارگاه شباهت دارد. آواز شوشتری، بیات اصفهان و بیداد مشهورترین گوشههای آن هستند.
دستگاه همایون به تناسب نام خود، حالتی شاهانه، اشرافی و باوقار دارد. با این حال زمینهٔ اجرای بسیاری از لالاییها و زمزمههای متداول در نقاط گوناگون ایران است. همچنین از نغمههای این دستگاه در موسیقی زورخانه نیز استفاده میشود. به دلیل استفاده از یک گام خاص و تفاوت محسوس در گام بالا رونده و پایین رونده دستگاه همایون منحصر به فردترین دستگاه موسیقی ایرانی به شمار میرود.
نگارنده: تنبورنواز
دستگاههای موسیقی | 28 دی 02
