دستگاه سهگاه
دستگاه سهگاه یکی از دستگاههای موسیقی سنتی ایرانی است که بیشتر با آوازی حزین همراه است و بیانگر درد و اندوه درونی ایرانیان میباشد. حال و هوای دستگاه سهگاه راز و نیاز عاشقان دور از هم یا بیچارگی بینوایان را بیان میکند. البته برخی گوشههای این دستگاه مانند گوشه رجز برای ترانههای حماسی مانند شاهنامه مناسب است. گاهی نیز نغمههایی شاد در این دستگاه سرودهاند.
در موسیقی مقامی ایران، مقامی به همین نام وجود داشت که میتواند منشا این دستگاه باشد. همینطور این دستگاه با مقام راست نیز ارتباط دارد. نام سهگاه در موسیقی عربی و ترکی نیز دیده میشود. در موسیقی عربی سهگاه (با املای «سکاه») یکی از ۹ جنس اصلی است و یکی از خانوادههای اصلی مقام را نیز تشکیل میدهد. در موسیقی ترکی سهگاه یک مقام ترکیبی دانسته میشود و جزو مقامهای اصلی برشمرده نمیشود.
دستگاه سهگاه از نظر مد با آواز افشاری نیز شباهت دارد و برخی از ردیفدانان به جای آن که افشاری را از ملحقات دستگاه شور بدانند، آن را به سهگاه نزدیک میدانند. اگر ماهور دستگاهی شاد است سهگاه دستگاهی حزین است.
تاریخچه و پیدایش دستگاه سهگاه
پیش از تحول مقام به دستگاه، از سهگاه به عنوان یکی از زیرشعبههای موسیقی نام برده میشد. فرصت شیرازی سهگاه را یکی از دو شعبهٔ مقام حجاز دانستهاست (نام شعبهٔ دیگر این مقام «حصار» بودهاست که همینک یکی از گوشههای دستگاه سهگاه نیز همین نام را دارد. در موسیقی عربی و ترکی نیز نام سهگاه برای توصیف انواع مختلفی از ساختارهای موسیقی به کار میرود.
پسوند گاه که در نام سهگاه و نیز در واژهٔ دستگاه به کار میرود، احتمالاً به موقعیت دست روی سازهای زهی مانند تنبور اشاره داشت. صفیالدین ارموی در رسالهٔ الأدوار چنین مینویسد که درجهٔ دوم پس از نت پایه که با فاصلهٔ «طنینی» (دوم بزرگ) از نت پایه قرار دارد، «دوگاه» نام دارد و درجهٔ بعدی که با فاصلهٔ «مجنب» (دوم خنثی، حدود سه چهارم پرده) پس از آن میآید، «سهگاه» نام میگیرد.
در حقیقت، کوک سازها به شکلی که توسط ارموی تعریف شد، بر مقام راست منطبق است و سهگاه بر درجۀ سوم این مقام منطبق است در موسیقی عربی هنوز هم نحوهٔ نامگذاری محل قرار دادن انگشت روی ساز به شکلی است که درجهٔ نخست (سیم آزاد) را یکاه (یکگاه) مینامند و درجهٔ سوم را سکاه (معرب سهگاه) نام میدهند.
ویژگیهای دستگاه سهگاه
برای ساختن گام سه گاه باید درجه پنجم گام شور را ربع پرده کم کنیم، در آن صورت وارد گام سه گاه میشویم. فرض کنید ما در شور در نت “لا” هستیم، اگر درجه پنجم را که نت “می” است تبدیل به “می کرن” کنیم، ملودی ما حالتی پیدا میکند که آن را سهگاه مینامند.
سه گاه گامی مستقل دارد که نه به گام بزرگ و کوچک شبیه است و نه با شور و همایون ارتباط دارد.
این گام دارای دانگهای نامساوی است.
از آنجا که تناسب فواصل درجات سه گاه با درجات گام چهارگاه تا حدودی مساوی است؛ لذا اغلب گوشههای معروف چهار گاه در سه گاه نیز نواخته میشوند. مثل گوشههای زابل، حصار، مخالف، مغلوب و مویه.
درجات مهم گام سه گاه عبارتند از: درجه یک (تونیک)، درجه سوم (شاهد) و درجه پنجم (نمایان) که درجه سوم مهمتر از بقیه درجات است.
گوشههای دستگاه سهگاه
گوشههای مهم دستگاه سهگاه عبارتند از: درآمد، زنگ شتر، زابل، مویه، حصار، مخالف و مغلوب. گوشههایی با نام مشابه در دستگاه چهارگاه نیز یافت میشوند و این دو دستگاه را «برادر» همدیگر نیز مینامند. شباهت این گوشههای دو دستگاه از نظر مد نیست؛ بلکه از نظر موقعیتشان در قیاس با درآمد دستگاه است.
گوشههای مخالف و مغلوب اوج دستگاه سهگاه را تشکیل میدهند و از نظر مد به بیات اصفهان نزدیک هستند. گوشهٔ زابل در دستگاه راستپنجگاه و همایون نیز به کار گرفته میشود و امکان پردهگردانی به دستگاه شور را نیز فراهم میکند. در انتهای اجرای دستگاه سهگاه نیز یک رِنگ اجرا میشود که به آن رنگ دلگشا نام میدهند.
منابع مختلف گوشههای زیر را برای دستگاه سهگاه برشمردهاند:
فهرست گوشههای دستگاه سهگاه
درآمد
معمولاً همه دستگاهها با گوشهای به نام درآمد که نشاندهنده حالت دستگاه است شروع میشوند که نوازنده و خواننده را برای ورود به حال و هوای دستگاه آماده میکند. به همین دلیل نام دیگر آن «گشایش» است. نت شاهد درآمد همان درجه اول گام است.
زنگ شتر
آهنگ این گوشه، یادآور حرکت شتری است که زنگولهای به گردن دارد. وجه مشخصهٔ این گوشه از نظر ضربآهنگ، الگویی است متشکل از یک نت کوتاه که به یک نت ممتد جهش میکند (این جهش از نت بم به نت زیر رخ میدهد) و این الگو بارها پشت سر هم تکرار میشود و در آن نت اول ثابت میماند اما نت دوم تغییر میکند. از نظر فضای صوتی، این گوشه در همان مایهٔ درآمد سهگاه اجرا میشود.
در چهارگاه نیز این گوشه در مایهٔ درآمد چهارگاه اجرا میشود و وجه مشخصهٔ اصلیاش همان ضربآهنگ مخصوص آن است. اجرای گوشهٔ زنگ شتر درسهگاه متداولتر است تا در چهارگاه.
پیشزنگوله و زنگوله
بین ردیفدانان در مورد مفهوم و طبقهبندی گوشهٔ زنگوله توافق نیست. فرهاد فخرالدینی گوشهٔ زنگوله را هم در دستگاه ماهور، هم در سهگاه، هم در چهارگاه، هم در نوا و هم در راستپنجگاه طبقهبندی میکند و معتقد است که این گوشه اساساً بابت داشتن الگوی ریتمیک سه چهارم شناخته میشود.
در دستگاه سهگاه و چهارگاه گوشهٔ دیگری به نام پیشزنگوله هم تعریف میشود که معمولاً قبل از زنگوله اجرا میشود و بابت الگوی ریتمیک دو چهارم (با نماد) شناخته میشود.
زابل
در گوشهٔ زابل درجهٔ سوم سهگاه که تا پیش از این هم مورد توجه بود، تبدیل به نت شاهد میشود و ملودی حول آن گردش میکند. در مقابل، نقش نت پایهٔ سهگاه نسبت به گوشههای قبلی کمرنگتر میشود؛ اگرچه، گسترهٔ صوتی گوشه کماکان در همان درجات اول تا چهارم دستگاه باقی میماند.
مویه
تمرکز این گوشه بر فاصلهٔ درجات سوم تا پنجم دستگاه است. درجهٔ پنجم که تا پیش از این مورد توجه نبود، در گوشهٔ مویه اهمیت بسیاری پیدا میکند. در مقابل، نت پایهٔ سهگاه در این گوشه به کار گرفته نمیشود و فقط در پایان اجرای گوشه و حین فرود به مدار اصلی دستگاه به کار گرفته میشود. در مویه درجهٔ چهارم سهگاه هم اهمیت بسیاری پیدا میکند و خاتمه و ایست مویه هم در شاهد زابل صورت میگیرد.
مخالف
در این گوشه (و نیز در گوشهٔ مغلوب) یک بار دیگر پردهگردانی رخ میدهد و مد این دو گوشه از مد سهگاه دورتر میشود؛ چنانکه گوشهٔ مخالف از نظر مد به بیات اصفهان نزدیک است اما تغییری که در مقایسهٔ با گوشهٔ حصار باید ایجاد شود تا به گوشهٔ مخالف برسیم، بسیار کوچک است: درجهٔ چهارم سهگاه ربع پرده پایین آورده میشود. مثلاً، در سهگاه می کرن، برای رسیدن به حصار، نت سی بمل به سی کرن تغییر مییابد و بعد برای رسیدن به گوشهٔ مخالف نت لا به لا کرن تغییر داده میشود. در گوشهٔ مخالف نت شاهد بر درجهٔ ششم سهگاه واقع است و درجهٔ دوم سهگاه نقش نت ایست را ایفا میکند. شاهد مخالف درجهٔ هشتم مقام راست است که با شاهد سهگاه فاصلهٔ ششم نیم بزرگ دارد.
گوشهٔ مخالف گاه به تنهایی و خارج از اجرای کلِ دستگاه سهگاه نیز اجرا میشود.همین ویژگی باعث میشود که برونو نتل این گوشه را در حال استقلال یافتن از دستگاه سهگاه و تبدیل شدن به یک دستگاه جدید توصیف کند.
نمونههایی از دستگاه سهگاه
آلبوم رسوای دل به خوانندگی محمدرضا شجریان در دستگاه سهگاه است. این آلبوم با پیشدرآمد و چهارمضراب سهگاه آغاز میشود که داریوش پیرنیاکان آن را ساخت و نواخت.
از تصنیفهای مشهوری که در این آلبوم اجرا شد، میتوان به تصنیف «من از روز ازل» اشاره کرد که ساختهٔ مرتضی محجوبی است؛ بر شعری از رهی معیری. این تصنیف را نخستین بار غلامحسین بنان اجرا کرد.
شجریان همچنین در آلبوم انتظار دل که با همکاری گروه اساتید (به سرپرستی فرامرز پایور) منتشر شد، گوشههای مختلف دستگاه سهگاه را اجرا کرد.
آلبوم شوق دوست ساخته محمدجواد ضرابیان و به خوانندگی همایون شجریان نیز در همین دستگاه است. در تصنیفهای این آلبوم پردهگردانیهای فراوانی از طریق گوشههایی مثل حصار به گوشهٔ عراق و دستگاه همایون انجام شد. از آلبومهای محمدرضا لطفی نیز جانِ جان در سهگاه است و گریه بید و پرواز عشق در سهگاه و بیات اصفهان هستند.
تصنیف «رسوای زمانه» ساخته همایون خرم در گوشه مخالف سهگاه است. شعر این تصنیف سرودهٔ بهادر یگانه است و اولین بار الهه آن را اجرا کرد. پس از آن، خوانندههای بسیاری از جمله محمدرضا شجریان، مرضیه، هایده، مهستی، علیرضا افتخاری و علیرضا قربانی آن را اجرا کردند که اجرای قربانی در آلبومی به نام رسوای زمانه منتشر شد.
تصنیف «بازآمد» ساختهٔ جواد معروفی که اولین بار با صدای الهه اجرا شد نیز، در گوشهٔ مخالف سهگاه است.
دستگاه سهگاه در موسیقی عربی و ترکی
در موسیقی عربی هر مقام متشکل از دو جنس است و ۹ جنس اصلی برشمرده میشوند که یکی از آنها «سکاه» (معرب سهگاه) نام دارد.جنس سکاه تنها جنسی است که فقط سه درجه دارد و بقیه اجناس اصلی دارای چهار یا پنج درجه هستند. جنس سکاه با شروع از درجهٔ سوم این گام پایه به دست میآید.
برای نمونه پنج درجه نخست مقام راست بر پایهٔ نت دو عبارتند از: دو – ر – می نیم بمل – فا – سل.
در این حالت سه درجه نخست مقام عبارتند از: می نیم بمل – فا – سل.
در موسیقی ترکی سهگاه یکی از «مقامهای ترکیبی» شناخته میشود. مانند موسیقی عربی، در تحلیل نظری موسیقی ترکی نیز هر مقام متشکل از دو جنس است که هر جنس چهار یا پنج نت (درجه) دارد. عموماً، نت محل اتصال این دو جنس «نت قوی»دانسته میشود. با این حال، برخی مقامها نت قویشان روی درجهٔ سوم مقام شناخته میشود.
مقامهای فرعی دیگری که زیرمجموعهٔ مقام سهگاه در موسیقی ترکی دانسته شدهاند، عبارتند از: سه گاه-مایه و هفتگاه، حزام، عراق، اویج[پ]، فرحناک، مستعار، بستهنگار و راحت الارواح.
همچنین، در موسیقی ترکی برای نتها هم نامهایی استفاده میشود که یکی از آنها سهگاه نام میگیرد. نتی که حاصل زخمه زدن به سیم آزاد تنبور است، یگاه (یکگاه) نام دارد و در نتنویسی با A (معادل نت لا) نمایش داده میشود. نام سهگاه در این نظام برای نت فا دیز (F#) به کار میرود که یک ششم بزرگ بالاتر از نت یگاه است.
خلاصه و جمعبندی
دستگاه سهگاه یکی از دستگاههای هفتگانه موسیقی ایرانی است که نامش در یکی از مقامهای موسیقی ایرانی که همین عنوان ریشه دارد. تا پیش از تحول مقام در موسیقی ایرانی دستگاه سه گاه را یک انشعاب یا زیر شعبه میدانستند و نه یک دستگاه مستقل.
فرصت شیرازی در کتاب «بحورالالحان» از سه گاه در حکم یکی از شعبات مقام حجاز یاد کرده است. پسوند گاه در عنوان سهگاه که در دستگاه نیز کاربرد دارد، ممکن است به جای دست و انگشت گذاری بر روی ساز ارجاع داشته باشد.
دستگاه سه گاه را به لحاظ تاثیر حسی و عاطفی حزن انگیز و مغموم میدانند. روح لله خالقی در کتاب «نظری به موسیقی» آواز سه گاه را یادآور و یادگار مصیبتها و درد و آلام ایرانیان دانست. اما در مقابل شاهین فرهت در کتاب «جایگاه موسیقی ایران در جهان» بر این نظر است که مایه سه گاه نزد عامه همواره مورد پسند و توجه بود. از این جهت «دنیاییتر» از دستگاههای دیگر به شمار میآید. در یک دستهبندی دیگر سهگاه را در گروه دستگاهی شور گذاردند که از دلایل آن دانگها و فواصل مشترک میان دو دستگاه شور و سهگاه است.
نگارنده: تنبورنواز
دستگاههای موسیقی | 16 اسفند 02
