تنبور یک‌تکه و ترکه‌ای
در ساخت تنبور از دو نوع کاسه استفاده میشود که به تنبور یک‌تکه و ترکه‌ای مشهور هستند و در لحن و نوا تفاوت‌هایی باهم دارند. به نظر قدمت در گذشته تنبورها به صورت یک‌تکه از تنه درخت توت ساخته می‌شد. در ادامه با تغییرات که در نواختن ساز تنبور رخ داد، در ساخت آن نیز تغییراتی ایجاد شد و تنبور ترکه‌ای پدید آمد. اینکه کدام یک از این دو نوع بهتر هستند و چه تفاوت‌هایی باهم دارند در این مقاله بحث میشود.
مقایسه تنبور یک‌تکه و ترکه‌ای
تنبورها از نظر کاسه مورد استفاده به دو نوع اصلی تقسیم میشود:
- تنبورهای یک‌تکه
- تنبورهای ترکه‌ای
به‌صورت اصیل و سنتی، کاسه تنبور را به صورت یک‌تکه از درخت توت برش زده و می‌تراشیدند. در سال‌های اخیر تنبورها با شیوه ترکه‌ای ساخته می‌شوند که به آنها تنبور چمنی نیز گویند.
در ساخت تنبور یک تکه می سازیم یعنی داخل چوب را با مقار و تیشه خالی می کنیم وبیرون آنرا هم شکل میدهیم. گاهی نیز کاسه تنبور از چند تکه تخته که دور قالب خم شده و شکل گرفته اند ساخته میشود.
مقایسه تنبور یک‌تکه و ترکه‌ای
برای ساختن کاسه یک تکه چوب بیشتری مصرف می شود یعنی تمام داخل و خارج کاسه دور ریخته می شود. در ضمن آماده کردن کاسه یک تکه با ضخامت مساوی کاری بسیار ظریف و دشوار می‌باشد. برخی اساتید مانند اسدالله فرمانی بیشتر تنبورهای یک‌تکه می‌سازند و برخی مانند سعید ذوالنوری، تنبور ترکه‌ای می‌سازند.
ساخت تنبور یک‌تکه و کاسه‌ای
کاسه تنبور از سه قسمت تشکیل می شود :
۱) پیشانی که سطح بالای کاسه را تشکیل میدهد وصفحه روی آن قرار می گیردو تَرک ها به زیر آن می چسبند و کاسه را کامل می کنند.
۲) ترک ها که معمولا هفت یا نه یا یازده عدد می باشند
۳) گلویی که تکه چوبیست که رابط کاسه و دسته ساز است
برای ساختن پیشانی تنبور یک‌تکه و ترکه‌ایتنبور یک‌تکه و ترکه‌ای، دو تکه تخته به ضخامت سه میلیمتر احتیاج داریم. به شکل مثلث قایم الاضلاع که ضلع کوچک آن ده سانتیمتر وضلع عمود بر آن چهل و شش سانتیمتر است.
بعد از بریدن و آماده کردن پیشانی آنها را حدود یک ربع می جوشانیم تا نرم شوند.حالا دو قطعه پیشانی را دور قالب فلزی می بندیم وحرارت میدهیم تا خشک شوند .بعد از سرد شدن پیشانی ها خم شده و شکل گرفته می مانند. حالا میتوانیم آنها را از دور قالب باز کنیم.دیگر آنها تغییر شکل نمی دهند.
هر سازنده ساز میتواند قالب و الگویی مخصوص خود داشته باشد یا از الگوی دیگران استفاده کند.
وقتی پیشانی ها خشک شدند آنها را از دور قالب باز میکنیم .آنها دیگر تغییر شکل نمی دهند و برای همیشه داسی شکل می ماند.
حالا به ضلع کوچک پیشانی ها چسب چوب زده و آنها را به هم می چسبانیم. با یک تکه چوب رابط محل چسب را تقویت می کنیم وحالا پیشانی و رابط را بوسیله پیچ دستی پرس می کنیم و منتظر می مانیم تا چسب کاملا خشک شود.
پایان سخن
هیچ یک از این دو نوع تنبور به صورت مستقیم برتری نسبت به هم ندارند. اگر تنها ملاک اصالت باشد باید به جای سیم‌های فلزی از نخ ابریشم یا روده گوسپند استفاده نمود. تفاوت این دو ساز و کیفیت آن بستگی به سازنده آن دارد. هیچ یک از تنبورنوازان و اساتید نیز به روشنی بر یک نوع از این دو ساز صحه نگذاردند. بنابراین انتخاب تنبور یک‌تکه و ترکه‌ای به سیلقه نوازنده بستگی دارد و صدای آن به توان سازنده برمی‌گردد.
نگارنده: تنبورنواز
سازندگان تنبور | 18 فروردین 03
