درخت توت تنبور

درخت توت ویژگی‌هایی دارد که برای ساخت تنبور از دیرباز تاکنون مورد استفاده سازگران بوده‌است و حکایت آن با فرگشت تنبور درهم تنیده است. در بیشتر سازهای استاندارد، چوب کاسه تنبور از درخت توت ساخته و دسته‌آنهم از چوب گردو است. البته برای تزئین از چوب‌های دیگری مثل شمشاد یا عناب یا احیانا آبنوس هم استفاده می‌کنند.

هرچه چوب مورد استفاده کهن‌تر باشد، برای ساخت ساز بهتر است. چوب‌های مناطق گرمسیر یا کوهستانی، چوب‌کوه‌های کرمانشاه، کرمان، مشهد و شیراز برای این‌کار مناسبند. ساز تنبور به دو صورت یک‌تکه و ترکه‌ای ساخته می‌شود. کاسه یک‌تکه را کشکولی و تنبور ترکه‌ای را چمنی هم می‌گیوند. امروزه بیشتر سازها را ترکه‌ای می‌سازند. از نظر دوام، ساخت ساز به‌صورت کشکولی بهتر است و از نظر صدادهی، ترکه‌ای مناسب است.

انتخاب چوب درخت توت

چون برای ساخت ساز به صورت ترکه‌ای نوع چوب را خود سازنده انتخاب می‌کند، ولی در روش کشکولی، با کنده چوبی طرف هستیم که باید آن را به‌صورت کاسه درآوریم و انتخابی در نوع آن نداریم. البته در سازهای کشکولی هم پیش می‌آید که چوب خوبی باشد و صدادهی مناسبی بدهد.

هرچه چوب کهنه‌تر باشد و مثلا بیش از ۱۰۰ سال عمر کرده باشد، شیره‌ها و صمغ آن خشک شده و منفذهای آن باز شده است. وقتی چوب توت را که عمر زیادی کرده باشد به‌صورت لایه نازکی ببرید و در مقابل نور قرار دهید، لایه‌لایه و سوراخ‌سوراخ مثل آنکه لانه زنبور است، مشخص است.

هرچه چوب کهنه‌تر باشد، این آوندها یا سوراخ‌سوراخ‌ها یا خط ها بیشتر است. اولین موج صدا که از ضربه زخمه به سیم ناشی می‌شود، به کاسه ساز می‌خورد و بعد به بالا می‌رود. از طریق همین آوندهاست که انعکاس این صدا رساتر و زیباتر می‌شود. کهنگی چوب و البته پخت و پز مناسب آن، که بستگی به کار استاد دارد تا صمغ آن خوب خشک شود، تاثیر زیادی روی صدا دارد.

ریشه عرفانی و دینی درخت تنبور

بیشتر تنبورنوازان مثل کیخسرو پورناظری، اعتقاد دارند که تنبور صدایی عرفانی دارد که در دیگر سازها نیست. این صدا چگونه در ساخت ساز به‌وجود می‌آید؟ شاید پاسخ آن به چوب درخت توت برگردد. به‌خصوص درخت توت که در قرآن هم نامی از آن آمده است.

زمانی که حضرت موسی(ع) که کلیم الله است و هم‌صحبت خداوند، می‌خواهد که او را ببیند، خداوند به او می‌گوید که به کوه طور بیاید و به درختی بنگرد که نوری او را فرا گرفته است. ناگاه به موسی(ع) می‌فرماید: «ای موسی منم پروردگار جهانیان.» منصور حلاج هم که اناالحق می‌گوید و دستور قتلش را صادر می‌کنند، شیخ شبستری درباره‌اش می‌گوید:

روا باشد اناالحق از درختی ♪♬♫♪ چرا نبود روا از نیکبختی

مولانا هم می‌فرماید: «کیست غیر از حق تا گوید اناالحق / اناالحق کشف اسرار است مطلق.» در تایید این مسئله حضرت مولا علی(ع) در خطبه‌البیان می‌فرماید: «اکنون در وجود من تابیده آن نور که موسی(ع) در طور دید و هدایت شد.» فکر می‌کنم مسئله این است که ساز از درختی ساخته شده که خداوند نظر خاصی نسبت به آن دارد. حافظ می‌فرماید: «جلوه‌ای کرد به جهان که ببیند صورت خویش / خیمه بر مزرعه آب و گل آدم زد.»

پایان سخن

برای ساخت هر سازی باید ابتدا چوب مناسب را فراهم کرد  کاسه تنبور مانند کاسه تار و سه‌تار از چوب توت ساخته می‌شود. بهترین موقع برای تهیه چوب توت فصل پاییز است چون درختان در خوابند و فاقد برگ و میوه اند. درخت خشک برای ساختن ساز مناسب نیست.

ابتدا تنه درخت با رگه های مناسب را تهیه میکنیم و آنرا به چوب بُری می بریم و در آنجا تنه را به الوار یا قامه با ابعادی که برای ترک یا پیشانی لازم داریم تبدیل می کنیم سپس قامه ها را با ضخامت چند میلیمتر میبُریم و آنها را در سایه خشک میکنیم.

هر چه از عمر چوب خشک شده بیشتر گذشته باشد سازی که از آن چوب ساخته میشود مرغوب تر خواهد شد. لازم به یاد آوری است که چوب توت سَمی است وموریانه و بید آنرا نمی خورند. بنابراین درخت توت انتخاب بسیار خوبی برای ساخت تنبور می‌باشد.

منبع

گفتگوی نسیم ناهد با فریدون حقیقی روزنامه حیات نو