ساخت تنبور
ساخت تنبور فرایندی است که با بریدن درخت توت آغاز میشود و با ساختن کاسه، گلویی، صاف کردن، صیقلکاری و رنگآمیزی ساز به پایان میرسد. در پایان نیز زمان دستانبندی و نصب پردههای تنبور است تا ساز تنبور مناسب ساخته و پرداخته شود.
پس از ساخت تنبور زمان نواختن فرا میرسد. جالب است بدانید این ساز و دیگر سازهای زهی زخمهای پس از ساختن باید مدت زمان زیادی (دستکم شش ماه) به صورت مداوم نواخته شوند تا صدای مطلوبی از آنها شنیده شود. پس از ساختن ساز، تنبورسازان میگویند که ساز همچنان در خواب است. باید زمان بگذارید تا این ساز بیدار شود و بتوانید آواز خوش آن را بشنوید.
ساخت تنبور فرایندی طولانی است که در گذر زمان تغییرات زیادی را به خود دیده است. این هنر میراثی است که از بزرگانی چون استاد خداوردی، طاهر یارویسی، سعید ذوالنوری، اسدالله فرمانی و بسیاری دیگر به یادگار مانده است. در این مقاله، به آموزش ساخت تنبور میپردازیم.
ویدیوی ساخت تنبور
در فصل پاییز و در میان مناطق خشک و کوهستانی به سراغ درخت توت میروند. نخست تنه درخت با رگههای مناسب را تهیه میکنند و آنرا به چوببُری میبرند. در آنجا تنه را به الوار یا قامه با ابعادی که برای ترک یا پیشانی لازم است تبدیل میکنند. سپس قامهها را با ضخامت چند میلیمتر میبُرند و آنها را در سایه خشک میکنند.
هر چه از عمر چوب خشک شده بیشتر گذشته باشد سازی که از آن چوب ساخته میشود مرغوبتر خواهد شد. لازم به یادآوری است که چوب توت سَمی است و موریانه و بید آنرا نمیخورند. این ویژگی خوبی برای ساخت تنور است.
انتخاب چوب ساخت تنبور
تنبور سازی است که بهتر است صدایی زیر داشته باشد و تنبوری که صدای بم بدهد مناسب نیست. براساس همین قاعده چوب درخت برای ساخت تنبور باید ویژگیهای زیر را داشته باشد:
بهترین موقع برای تهیه چوب توت فصل پاییز است چون درختان در خوابند و فاقد برگ و میوه هستند.
بهترین صدا از تنبوری ایجاد میشود که از چوب درخت توتی که میوههاش ارغوانی رنگ است ساخته شده باشد.
چنانچه چوب کاسه از درختی که در کوهپایه بوده و کم آبی کشیده باشد انتهاب شود صدایش طنین و زنگ بیشتری خواهد داشت.
چوب درخت توتی که در نواحی مرطوب بروید صدای خوبی نخواهد داشت.
درخت خشک برای ساختن ساز مناسب نیست.
چوب درخت توتی که در اراضی دارای املاح آهنی روئیده باشد، صدایش بسیار تیز و نامطبوع خواهد شد.
اگر در چوب انتخاب شده گره وجود داشته باشد صدا مطلوب نخواهد بود.
اگر قطر یا ضخامت کاسه بیش از ۵ میلیمتر باشد صدا فوقالعاده زیر و اگر کمتر از ۳ میلیمتر باشد صدای ساز صدای بم و خام خواهد بود.
صدای نافذ و گیرا و با طنین و پخته را از ضخامت حدوداً چهار میلیمتر میتوان شنید.
ویژگیهای چوب مناسب برای ساخت تنبور
چنانچه رگههای آوندی راست و نزدیک به هم باشند صدای از کاسه بم خواهد بود و چنانچه رگههای آوندی راست ولی زیاد به هم نزدیک نباشد صدای حاصل، زیر خواهد شد. چنانچه وزن مخصوص چوب بالا باشد یعنی چوب فشرده و سنگین باشد صدائی زیر خواهد داشت. اگر مقدار فشردگی چوب کم (پوک) باشد صدای حاصله بم خواهد شد. در پایان اگر حجم و اندازه کاسه تنبور بیش از حد معموم باشد صدای آن بم و اگر کمتر از حد معمول باشد صدای آن زیر خواهد شد.
ساختن کاسه تنبور
دو نوع کاسه تنبور وجود دارد:
- کاسه یکتکه (کشکولی)
- کاسه ترکهای
کاسه یکتکه اصالت بیشتری دارد و از قدیم به این شیوه ساخته میشد. این نوع کاسه را از یک چوب یک تکه میسازند یعنی داخل چوب را با مقار و تیشه خالی میکنند و بیرون آنرا هم شکل میدهند. گاهی کاسه تنبور از چند تکه تخته که دور قالب خم شده و شکل گرفته ساخته میشود که ترکهای نام دارد.
برای ساختن این کاسه باید گامهایی را پشت سرنهاد:
گام نسخت برشهای اولیه کنده انتخاب شده است. کاسه تنبور باید از قسمت میانی یعنی حد فاصل مرکز تنه درخت و قسمت بیرونی ساخته شود. بر این اساس برای استفاده درست از چوب باید برش، بسیار ماهرانه و فنی انجام شود.
چنانچه به برش عرضی استوانه تنه درخت توجه کنیم، قسمت بیرونی پوست و بعد از پوست، قسمت سفید رنگ با بافتی نرم و چوب پنبهای است. پس از آن بافت اصلی چوب است تا حدود مرکز تنه، در قسمت مرکزی تنه که اصطلاحاً به آن آبراه یا آب خور و یا آب رو گفته میشود، چند شیار وجود دارد.
چوب انتخابی باید در قسمت بافت اصلی واقع شود. یعنی از سوئی تا نرسیده به آب خور و از سوئی تا نرسیده به بافت چوبپنبهای. با توجه به عرض و عمق یک کاسه معمولی از تنهای که قطر آن کمتر از نیم متر باشد نمیتوان استفاده کرد. پس حداقل قطر تنه باید نیم متر باشد. در این صورت با توجه به بلندی کاسه از هر چهل سانتیمتر تنه که قطر آن نیم متر باشد میتوان دو کاسه قرینه ساخت.
ویژگیهای کاسه تنبور
با برشهای نخستین، یک تکه چوب به قاعده ۲۰×۲۰ سانتیمتر و بلندی ۴۰ سانتیمتر ساخته میشود.
ویژگیهای کاسه تنبور یکتکه
این مکعب مستطیل را با رنده یا هر ابزار سنتی یا صنعتی دیگر باید از هر طرف صاف کرد و پس از آن از سه نمای گوناگون الگوی از پیش طراحی شده را بر آن سه نما با مداد منتقل کرد.
نمای نخست، نمای جانبی کاسه تنبور است.
این نما طوری طراحی میشود که سمت دهانه کاسه یعنی آنجا که در آینده در زیر صفحه قرار میگیرد به طرف مرکز کنده قرار بگیرد.
بلندی کاسه با اختلافی اندک معمولاً حدود سی و هفت سانتیمتر است. ژرفای کاسه نیز متغیر است ولی باید متناسب با عرض صفحه باشد. این دو معمولاً با هم برابرند با اندکی اختلاف، اندازه مطلوب ژرفای کاسه هفده سانتیمتر میباشد.
نمای دوّم، نمای سطح رویی کاسه تنبور است. این نما طوری طراحی میشود که هر دو طرف کاسه به طرف بیرون کنده قرار بگیرند و دهانه کاسه بطرف مرکز کنده واقع شود. پهنای کاسه در عریضترین نقطه باید شانزده تا هیجده سانتیمتر باشد.
نمای سوم، نمای تهِ کاسه تنبور است. انتقال این نما بر یکی از سطوح جانبی مکعب مستطیل مذکور اگر چه چندان الزامی نیست. امّا در گامهای نخستین تنبورسازی، میتواند در بالا بردن دقت لازم برای انجام کار اثربخش باشد.
ساخت کاسه چند تکه
کاسه چند تکه در اصطلاح محلی چمنی نامیده میشود. ابتدا استوانه اولیه را که دارای قطر پنجاه و بلندی چهل سانتیمتر است، به دو نیم استوانه تبدیل کرده و بعد از یک طرف قسمت آب خور و از طرف دیگر دو قسمت پوست و بافت چوبپنبهای را جدا نموده و قسمت بافت اصلی را برای برش نهائی آماده میکنیم:
بدین ترتیب مکعب مستطیلهایی بدست میآید که باید بطرز خاصی بهصورت تختههائی به ضخامت پنج میلیمتر و عرض شش تا هشت سانتیمتر و طول چهل سانتیمتر درآیند. در این شیوه ساخت، تر یا خشک بودن چوب تفاوتی ندارد.
تختههای آماده شده باید در ظرفی آب قرار بگیرند و تقریباً دو روز به همان حال باقی بمانند تا کاملاٌ نرم شوند. در هنگام مهیا نمودن ابزار و وسایل مورد نیاز برای انجام کار باید تعدادی قالب چوبی برابر با انحنای یک طرف از الگوی صفحه در نظر گرفت. لبه کاسه در هر دو سو نیز دارای همان انحنا است آماده نمود. البته امروزه به جای چوب میتوان از آلومینیوم و یا چدن نیز آن قالبها را ساخت. همچنین باید برای هر قالب در عدد گیره آماده کرد. بهتر است که گیرهها از آهن باشد.
اگر قالب فلزی باشد باید ضمن رعایت انحنای مورد نیاز ضخامت آن را حدوداً دو سانتیمتر گرفت و اگر قالب چوبی باشد باید ضخامت بیشتری داشته باشد.
در این گام تختههای آماده شده پیشین را که در آب نرم شدهاند ابتدا توسط گیرهای در قسمت بیرونی قالب محکم نمود. بعد باید تخته را حرارت داد با فشار بر روی سطح بیرونی خوابانیده و با گیرهای دیگر آن را در سوی دیگر قالب مهار نمود.
ساخت دسته تنبور
دسته معمولاً باید از چوبی محکم و تقریباً سبک انتخاب شود که این شرایط را میتوان در چوب گردو و چوب چنار موج و چوب زردآلو یافت. چوب مورد نیاز برای دسته باید کاملاً خشک باشد.
کنده انتخاب شده باید راست و بدون گره و بدون پوسیدگی و بدون ترک خوردگی باشد. کندهای که دارای مشخصات مذکور است باید به بلندی شصت تا هفتاد سانتیمتر قطع باید با انجام برش مخصوص مکعب مستطیلهائی به ابعاد یا بلندتر موسوم به چهار تراش فراهم نمود.
باید برای وصل به کاسه یکی از این چهار تراشها را انتخاب کرد. یک سطح از سطوح بلند آن را بدقت رنده زده و ۵۵ سانتیمتر از طرف سالمتر جدا نمود. از این ۵۵ سانتیمتر ۵ سانتیمتر برای اتصال به کاسه در نظر گرفته میشود.
نصب دسته در ساخت تنبور
شاید از نظر فنی مهمترین قسمت ساخت تنبور، اتصال درست دسته به کاسه باشد. یعنی تشخیص محور مطلوب و نصب و وصل صحیح آن. که برای نیل به آن ضمن داشتن استعداد باید شاگردی کرد و بارها عمل نمود و تجربه اندوخت. قسمتی از داخل نیم تنه یا گلوگاه کاسه را خالی نمود و همان حجم را در قسمت ۵ سانتیمتر مذکور ازدسته بهصورت زبانه و به اندازه فضای خالی که در گلوگاه کاسه ایجاد شده آماده میکنند.
پس از قرار گرفتن دسته در محور مطلوب، آنگاه با رسم خطوطی بر سطوح جانبی دسته اضافیهای آن را مشخص میکنند. در سمت گوشیها ۱۴ سانتیمتر در نظر گرفته میشود برای استقرار ۲ یا ۳ گوشی.
سانتیمتر ۱۴ محل استقرار خرک دسته است. در سطحی از دسته که سیمها قرار است مستقر شوند. دو سوراخ به قطر ۵/۶ یا ۷ میلیمتر با فاصله ۶ سانتیمتر از همدیگر ایجاد نمود. باید فاصله سوراخ اول با آغاز دسته ۴ سانتیمتر و فاصله سوراخ دوم با خرک دسته نیز ۴ سانتیمتر باشد. در جانبی دیگر از دسته در وسط ۱۴ سانتیمتر مذکور سوراخی دیگر ایجاد میشود.
پس از این، اضافیهای مشخص شده دسته، از دسته جدا و حذف میشود. آنگاه با استفاده از رنده، دسته از حالت چهارسو به صورت نیم گرد درمیآید. معمولاً نیم سانتیمتر در عمق و همین اندازه در عرض باریک میشود. بهتر است به دو علت دسته از محل نصب به کاسه تا سوی دیگر به مرور اندکی لاغر شود. :
- از نظر زیبائی و تناسب موجه است.
- اندکی از وزن دسته کاسته میشود.
نصب صفحه تنبور
پس از پرداخت دسته، آن را باید به کاسه وصل کرد. و پس از محکم شدن، صفحهای با مشخصات زیر بر دهانه کاسه نصب نمود:
یک صفحه خوب باید از چوب خشک و کهنه توت باشد، بدون گره، با رگههای راست و نزدیک به هم و با ضخامتی حدوداً ۲ تا ۳ میلیمتر. مهمترین نکتهای که باید در صفحه تنبور باشد این است که صفحه این ساز باید در محل پنجه گرد اندکی برآمده باشد، تا مضراب کاری و گردش پنجه بر روی سیمها به سهولت انجام شود. این برآمدگی را در اصطلاح، گُرده ماهی میگویند. برآمدگی در قسمت پنجه گرد باید در حدی باشد که بیشتر فاصله سیمها با صفحه در برآمدهترین نقطه حداکثر ۳ میلیمتر باشد.
پس از نصب صفحه و پرداخت آن باید تعدادی سوراخ در سطح آن و در حد فاصل مرکز صفحه و پنجه گرد برای تقویت و شفافیت بیشتر صدا ایجاد کرد.
سپس باید با وسیلهای، در جانب فوقانی دسته، شیار یا نهری را برای عبور دستانها در وقت گره زدن، ایجاد کرد. این شیار را در اصطلاح، ناو میگویند.
بعد باید سیمگیر و خرک دسته در محل مخصوص به آنها نصب نمود. در گذشته خرک را معمولاً از شاخ بز کوهی درست میکردند. امروز از چوبهای محکم مانند شمشاد نیز برای ساختن قطعات مذکور استفاده میکنند. سپس به تعداد سوراخهای آماده شده گوشی فراهم نموده در محل سوراخها قرار داده میشوند.
سازندگان با تجربه تنبور در گذشته معتقد بودند که باید گوشیها را از چوبی نرم ساخت که به مرور زمان باعث گشاد شدن سوراخها نشود. اگر فرسایشی پیش آید برای گوشیها باشد که قابل تعویض هستند.
صاف کردن، صیقلکاری و رنگآمیزی تنبور
برای صاف کاری، نخست از سمباده زبر و بعد متوسط و در آخر از سمباده نرم استفاده میشود. این قسمت نیاز به صرف وقت و دقت و حوصله کافی دارد.
اگر چه امروزه از راههای گوناگون این کار انجام میشود اما شاید هنوز هم بهترین شیوه همان روش قدیم است. اکثر سازندگان سابق برای این کار از لاک و الکل استفاده میکردند. برای تهیه این رنگ از دو پیمانه الکل و یک پیمانه لاک، محلولی بدست میآید که شاید برای رنگآمیزی ساز بهترین رنگ باشد.
ابتدا یک بار تمامی سطوح ساز را با پنبهای که در لابهلای چلوار کهنه پیچیده شده به محلول مذکور آغشته گردیده باید رنگ زد. پس از خشک شدن با سمباده بسیار نرم پرزهای حاصل را صاف کرده و یک بار دیگر عمل سابق یعنی رنگ زدن تکرار میشود.
از آنجا که صفحه و دسته که میباید هادی جریانات صوتی باشند نباید زیاد به رنگ آغشته شوند، همین دوبار بر ایشان کافی است. امّا چون سطح بیرونی کاسه به لحاظ محدود شدن حوزه فعالیت صوتی میباید عایق شود، لذا تا حدود ده بار میباید رنگ زدن را در قسمت مذکور تکرار کرد.
دستانبندی و ساخت تنبور
پس از خشک شدن رنگ، مرحله بستن دستانها و پردهبندی فرا میرسد. جنس این دستانها در گذشته از روده گوسفند بود. محل استقرار خرک صفحه در محلی نزدیک به سیمگیر با فاصله حدوداً هفت سانتیمتر نشانه میشود. که در این صورت بایدفاصله بین خرک دسته و خرک صفحه ۶۶ سانتیمتر باشد.
در ۳۷ سانتیمتر فاصله بین خرک دسته تا محل اتصال دسته به کاسه میباید ۱۴ دستان مستقر نموده که شیوه مرتب کردن و قرار گرفتن در محل اصلی آنها، در جای خود ذکر خواهد شد. مدتی دیگر باید صبر کرد تا رشته یا زه تابیده شده کاملاً خشک شود. و قابل استفاده گردد.
شماره دستانها از طرف خرک دسته بهطرف کاسه از یک شروع و به چهارده ختم میگردد. برای دستانهای یکم تا هفتم باید از زه ضخیمتر و برای بقیه دستانها باید از زه نازکتر استفاده گردد. بعضی از دستانها چهارتائی هستند. یعنی چهار دور و بعضیها سه تائی هستند یعنی یه دور به دور دسته پیچیده میشوند. برخی از تنبور نوازان هفت دستان اول را هر کدام چهار دور میبندند و هفت تای دیگر را سه دور. وعده دیگر دستانها پنج و هفت و ده را فقط چهار دوری و بقیه را سه دوری میبندند.
تاربندی
پس از نصب دستانها نوبت به تاربندی ساز میرسد. در گذشته از رشتههای ابریشمی و یا از زهِ تابیده استفاده میشد. اکنون از مفتول فولادی و یا آلیاژی شبیه به آن و مفتول مسی یا برنجی استفاده میشود. که در اصطلاح به آن سیم میگویند.
از میان سیمهای به قطر ۱۶، ۱۸، ۲۰ مناسبترین سیم برای تنبور سیم ۱۸ است. دو سیم اصلی که هم صدا کوک میشوند بهتر است از جنس فولاد یعنی سفید رنگ و سیم دیگر که یکی است و صدای بمتر باید ایجاد کند بهتر است از جنس مس یعنی تقریباً سرخ رنگ باشد.
در دو سوی سیمها به طریق خاصی حلقهای ایجاد کرده و یک سوی آنها را به گوشیها و سوی دیگر را به سیمگیر میبندند. سیمها باید بدون چین خوردگی یعنی صاف باشند و زنگ زده نباشند.
نصب خرک
بر روی خرک دسته سه شیار برای استقرار سیمها ایجاد میشود و خرکی مناسب که باید از چوب گردو یا شمشاد باشد در جائی که سابقاً نشانه شد بر روی صفحه قرار داده بر روی آن هم سه شیار ایجاد میشود که از جابجائی سیمها بر روی خرک جلوگیری بشود. در زیر خرک صفحه، مقدار خیلی کمی چسب یا لاک الکل زده میشود که خرک در جای خود ثابت بماند. در پشت خرک دسته بطرف گوشیها دستانی بر روی سیمها بسته که از حرکت و ارتعاش آنها در آن قسمت جلوگیری نماید.
پایان سخن از ساخت تنبور
ساخت تنبور داستانی بلند و حکایتی طولانی به قدمت تاریخ شش هزارساله تنبور دارد. این میراثی ماندگار است که در کذر زمان تکوین یافت و همچنان و فرگشت آن در سالهای اخیر نیز تداوم دارد. همچنان با پیشرفت هنر تنبورنوازی، ساخت این ساز نیز دستخوش تغییر است و آهنگ تغییرات در سالهای اخیر بیش از گذشته میباشد.
بعضی از سازندگان معاصر به تقلید و اقتباس از ساز بربط سیمگیر را در تنبور حذف و خرک آن را بر روی صفحه ثابت مینمایند. به این ترتیب خرک، علاوه بر کار خود، کار سیمگیر را نیز انجام میدهد. این کار به لحاظ فنی موجه نیست. متأسفانه بررسی عدم توجیه آن از وظیفه اصلی این رساله خارج است، از آن میگذریم.
منبع
اقتباس از کتاب تنبور از دیرباز تاکنون نوشته سید خلیل عالینژاد
نگارنده: تنبورنواز
سازندگان تنبور | 14 فروردین 03
