باغلاما
باغلاما (Bağlama) سازی زهی و زخمهای از خانواده تنبور و قپوز ترکی است که توسط مضراب یا نوک انگشتان دست نواخته میشود. این ساز بیشتر در میان عاشیقهای تُرکتبار رایج است و در ترکیه، مناطق آناتولی و کشور آذربایجان نیز وجود دارد.
در موسیقی کلاسیک عثمانی، موسیقی محلی ترکی، موسیقی ترکی قشقایی و موسیقی آذری از این ساز استفاده میشود. در موسیقی کردی، موسیقی آشوری، موسیقی ارمنی، و در بخشهایی از سوریه، عراق و کشورهای بالکان استفاده میشود.
ین ساز دارای کاسه یکپارچه به شکل نیمه گلابی است که بسیار شبیه ساز دیوان است. باغلاما دارای ۷ سیم است که در سه ردیف سه سیم، دوسیم و دوسیم تقسیم میشود. بدلیل شباهت زیاد با تنبور گاهی این ساز را با تنبور اشتباه میگیرند. باغلاما ساز محبوب در میان اقوام مختلف کُرد و ترک است و به ساز آناتولی و آذربایجان مشهور است.
تاریخچه ساز باغلاما
ساز باغلاما و سازهای زهی در اثر تغییر و تحول بر روی ساز تنبور بوجود آمدند. تغییر در پرده بندی، نوع ساخت کاسه و دسته ساز همچنین تعداد سیمها باعث بوجود آمدن انواع جدیدی از سازهای زهی مضرابی مانند باغلاما، دیوان، تنبوره، دوتار و سه تار شد.
تنبور توسط سلجوقیان وارد آناتولی شد و به مرور زمان در بین مردمان این ناحیه محبوب شد. بر اساس شواهد تاریخی تنبور ترکی به شکل گلابی بود که میتوان گفت همان باغلاما امروزی است. هنوز علت نام گذاری باغلاما مشخص نیست گمان میرود بدلیل گره زدن پردهها به دور دسته باغلاما نامیده شد.
بهطور کلی میتوان گفت این ساز دستخوش تغییرات و تحولات زیادی در ادوار گوناگون بوده و به شکل امروزی در آمد. موسیقی ترکیه از جمله موسیقی است که سازهای مضرابی نقش مهمی در آن دارند. ساز باغلاما یکی از انواع سازهای مضرابی است که در بین مردمان این سرزمین طرفداران خاص و جایگاه ویژهای دارد و نشان از فرهنگ و اصالت مردمان این سرزمین است. این ساز با صدای دلنشین امروزه سازی محبوب در بین مردمان ترک زبان و کُرد زبان است که در مراسم و آیینهای مختلف مورد استفاده قرار میگیرد.
اجزای سازنده باغلاما
امروزه ساز باغلاما علاوه بر محبوبیت در بین مردمان کُرد زبان و ترک زبان در بین اقوام دیگر نیز محبوب است. در هر منطقه با توجه به موقعیت جغرافیایی و آداب و رسوم نوع ساخت ساز و جنس مواد ساخت این ساز با هم فرق میکند. بطور کلی اجزای سازنده ساز باگلاما به صورت زیر است.
اجزای ساز باغلاما
کاسه ساز: باغلاما دارای کاسه یکپارچه و نیمه گلابی شکل است که جنس آن از چوب درخت سرو کوهی، ماهون و صنوبر است. کاسه ساز به روشهای متفاوت ساخته میشود. در واقع میتوان گفت نوع ساخت کاسه بر صدا و رنگ ساز تاثیر بسزایی دارد. گاهی اوقات ساز را توسط برش بزرگی از کُندههای درخت بصورت یکپارچه میسازند. در برخی موارد بصورت ورقههای نازک و حرارت دیده چوبی که به روش خاصی متصل میشود، کاسه را میسازند.
صفحه ساز: صفحه بر روی کاسه قرار میگیرد که بیشتر از چوب درختان تیره، افرا و کاج ساخته و با روغن درخت صنوبر جلا داده میشود. این کار باعث نوای زیبا و دلنشین ساز میگردد. در واقع نقش صفحه چوبی پوشاندن کاسه ساز است که باعث زیبایی و تقویت صدای ساز همراه با ایجاد رنگ خاص صدای آن میشود.
دسته ساز: باغلاما دارای دستهای است که به کاسه ساز متصل شده است. از آنجا که دسته تحت فشار دست نوازنده است باید از جنس سخت و محکم همانند چوب بلوط، گردو، ماهون باشد.
دستان ساز: بر روی دسته ساز بسته شده است و از جنس سیمهای نایلونی است.
دیگر اجزای ساز
پرده: بر روی دسته قرار دارد. پرده از جنس نخ پلاستیکی ساخته میشود. نصب پردهها و کوک کردن آنها در هر منطقه با توجه به نوای موسیقی باهم فرق دارد. در باغلامای دسته کوتاه تعداد پردهها ۱۹ و در باغلامای دسته بلند ۲۴ عدد است.
سیم: باغلاما دارای ۶ یا ۷ سیم از جنس فولاد است که به صورت سه گروه سه تایی، دوتایی و دوتایی تقسیم میشوند. سر سیمها از یک طرف به سیم گیر در قسمت پایین ساز و سر دیگر آن به گوشیها در دسته ساز متصل میشود.
گوشی: باغلاما دارای ۷ گوشی است که تعداد آن به اندازه تعداد سیمها است. گوشیها از جنس چوب درخت مَمرَز، بلوط و شمشاد هستند که ۴ سوراخ در روی دسته طرف راست و ۳ سوراخ در طرف مقابل قرار دارد. گوشیها داخل آنها قرار میگیرند بطوری که سیمها دور گوشیها پیچیده و توسط آنها کوک میشوند.
سیمگیر: در پایین ترین قسمت کاسه ساز واقع شده بطوری که سیمها در بین شیارهای آن قرار میگیرند و با این روش بر روی ساز ثابت میمانند.
شیطانک و خرک ساز: این دو وظیفه نگهداشتن سیمها را بر عهده دارند. شیطانک قطعه باریکی از جنس چوب در آنتهای دسته و قبل از سرپنجه و دستان قرار میگیرد که محل عبور سیمها میباشد. خرک قطعهای باریک بر روی صفحه ساز است که از جنس شاخ، استخوان، چوب محکم و در بعضی مواقع از جنس عاج فیل است.
مضراب: باغلاما را با مضراب که معمولا پلاستیکی یا از چوب درختان است، مینوازند. همچنین این ساز را با سر انگشتان دست هم میتوان نواخت.
نوازندگی و کوک ساز باغلاما
باغلاما سازی است که توسط مضراب پلاستیکی و یا با نوک انگشتان دست که به شلپه و شرپه معروف است نواخته میشود. نحوه نواختن نوازندگان ایرانی و ترکی کمی با هم متفاوت است. نوازندگان ایرانی انگشت گذاری بر روی ردیفهای اول، دوم و سوم وترها دارند اما نوازندگان ترکی معمولا انگشت گذاری بر روی وترهای اول دارند و ملودی نیز روی سیمهای ردیف اول اجرا میشود. همچنین نوازنده از انگشت شست دست چپ برای گرفتن وترهای ردیف سوم استفاده میکند.
یک نمونه ساز خوشدست باغلاما
با پیشرفت علم موسیقی صدا دهی، نحوه نواختن، نحوه کوک کردن ساز باغلاما تکامل پیدا کرد بطوری که صدا گیراتر و دلنشین تر شد.
انواع کوک کردن ساز باغلاما به صورت زیر است.
- کوک بوزوک یا کارا
- کوک باغلاما
- کوک مستزاد
- کوک میسکت
کوک ساز باگلاما ر، سل، لا و یا لا، ر، میاست.
نامهای دیگر باگلاما
ساز باغلاما سازی اصیل و دوست داشتنی در بین اقوام کُرد و ترک است که امروزه انواع گوناگونی از آن در اندازهها و انواع گوناگون موجود است. سایز کوچک باگلاما را جورا، سایز متوسط را چگور و سایز بزرگ آن را دیوان گویند که دستهای بلندتر از باغلاما دارد. در واقع باغلامی دسته بلند یا دیوان دارای دسته بلند تر نسبت به بقیه و دارای تعداد پرده بیشتر است. باغلامای الکتریکی نوع جدید و پیشرفته باغلاما است که از حالت آکوستیک خارج شده است و میتوان آن را به هر سیستم صوتی متصل کرد.
امروزه باغلاما را با نامهای و انواع مختلف زیر میشناسند.
- بلغاری
- بوزوق
- جورا
- چالغی
- چوگور
- چکو
- دمبرا
- دینقیر
- زیمبرا
- باغلاما یونانی
- باغلاما الکتریکی
تفاوت ساز باغلاما و ساز دیوان
بدلیل شباهتهای زیاد ساز باغلاما با دیوان عدهای به ساز دیوان در ابعاد کوچک باغلاما گویند. اما باید گفت این دو ساز با توجه به شباهتهای زیادی که دارند، از یکدیگر متمایز هستند. عمده تفاوت این دو ساز در اندازه کاسه طنینی و دسته ساز است. کاسه باغلاما کوچک و یکپارچه است برخلاف دیوان که بدلیل بزرگ بودن نمی توان آن را بصورت یکپارچه ساخت.
در واقع کاسه ساز دیوان را با چسباندن تکههای هلالی خم شده به یکدیگر میسازند. ساز باغلاما دارای دسته کوتاهتر نسبت به ساز دیوان است. هر چقدر دسته بلندتر باشد، صدای ساز بلندتر و گیراتر است.
مقایسه ساز باغلاما و دیوان
دیوان سازی زهی زخمهای است که توسط مضراب پلاستیکی یا توسط سر انگشتان دست با روش و تکنیکی به نام شلپه یا شرپه نواخته می شود. براساس شواهد اگر چه ساز دیوان را سازی کُردی می شناسند ولی دارای اصالتی ترکی است. این ساز حدود ۴۰۰ سال پیش در شهر فیرورق (پره) از نواحی خوی طراحی و مورد استفاده قرار گرفت.
نوازندگان نامی ساز باغلاما
برخی از مشهورترین نوازندگان این ساز عبارتند از:
- عاشیق ویسلا
- ورهان گنجه بای
- اردال ارزنجان
- رهان گنجه بای
- احمد کوچ
- نشئت ارتاش
- حسرت گؤل تکین
- ارول پارلاک
ساز باغلاما در موسیقی محلی ترکی، آذری، عثمانی، کُردی، آشوری و … محبوب و دوست داشتنی است و از جایگاه ویژه و خاص برخوردار است. سازی که در تکنوازی، همنوازی و همراهی ارکستر زیاد استفاده میشود. در کلاس باغلاما هنرجو با مبانی زیر آشنا میشود.
- آشنایی با ساز باغلاما و شیوه درست بهدست گرفتن ساز
- کوک ساز باگلاما
- نت خوانی و آشنایی با الفبای اولیه ساز باغلاما
- تکنیکهای نوازندگی و اجرای آهنگهای ساده
- نوازندگی ساز باغلاما و اجرای آهنگهای تکنیکی و مشهور
- همنوازی با گروه و ارکستر
یادگیری ساز باغلاما
نوع ساخت ساز در هر کشوری متفاوت است. در واقع نوای ساز و تکنیکهای نوازندگی این ساز در بین اقوام مختلف متفاوت و ریشه در فرهنگ و آداب و رسوم هر منطقه دارد و همچنین از نظر محتوای شنیداری نیز متفاوتی است. امروزه این ساز در انحصار قوم و فرهنگ خاصی نیست و علاقه مندان زیادی در سر تا سر دنیا دارد. هنرجویان به یادگیری و آموزش این ساز علاقهمند هستند.
در سالهای اخیر آثار زیبا و بیاد ماندنی نیز توسط علاقه مندان این ساز اصیل خلق شد که به گسترش آن کمک کرد. بر این اساس آموزشگاههای زیادی در کنار اساتید مجرب خود به آموزش این ساز میپردازند. مهمترین اصل برای یادگیری این ساز در کنار تهیه ساز مناسب، آموزش مناسب و آکادمیک در کنار بزرگان موسیقی و بهره مندی از تجربیات آنان میباشد.
نگارنده: تنبورنواز
انواع ساز | 23 آذر 02
