تارباس (بمتار)
تارباس (بمتار) یک ساز زهی زخمهای است که معمولاً دسته آن چند سانتیمتر بلندتر و کاسه طنینی آن اندکی پرحجمتر از تار میباشد. این ساز بوسیله علینقی وزیری برای استفاده در ارکستر ابداع شد. کلنل وزیری چهار نوع صدا دهی برای تار ابداع کرده که از بین آنها بمتار هنوز هم به کار میرود. این ساز سه رشته سیم دارد که قطر آنها از سیمهای متعارف تار بیشتر است. بمتار مانند تار با فواصل چهارم و پنجم کوک میشود. از تفاوتهای عمده بمتار با تار صدای آن است که یک اکتاو بمتر از تار است. معمولاً پوست روی نقاره برداشته میشود و برای نوازندگی آن از مضرابهایی با جنس شاخ یا استخوان استفاده میشود.
پیدایش تارباس (بمتار) و تفاوت آن با تار
تارباس یا بمتار یک ساز موسیقی سنتی ایرانی است که اختراع کلنل علی نقی وزیری، موسیقیدان و نوازنده تار، است. این ساز یکی از گسترشهای مهم در دنیای موسیقی سنتی ایران بود و از اهمیتی ویژه برخوردار است. بمتار ویژگیهایی شبیه به تار دارد، اما دارای تفاوتهای مختصری است. دسته بمتار نسبت به دسته تار بلندتر است و کاسه طنینی آن نیز از حجم بزرگتری برخوردار است.
این ساز برای استفاده در ارکستر اختراع شد و چهار نوع صدا دهی برای تار ابداع شد که از بین آنها بمتار هنوز هم به کار میرود. بمتار دارای سه رشته سیم است و قطر سیمهای آن بزرگتر از سیمهای متداول تار است.
این ساز معمولاً با فواصل چهارم و پنجم کوک میشود. یکی از تفاوتهای اصلی بمتار با تار، این است که صدای آن یک اکتاو (هشت نت) بمتر از تار قرار دارد. معمولاً پوستی بر روی نقاره برداشته میشود و برای نواختن آن، از مضرابهایی با جنس شاخ یا استخوان استفاده میشود.
ساختار تارباس ایرانی
بم تار یا تارباس از جنس چوب ساخته میشود و سه رشته دارد. برای تولید صدا از مضرابهایی با جنس شاخ یا استخوان استفاده میشود. صدای این ساز به وسیله اندکی فشار و لغزش ایجاد میشود.
این ساز فقط سه عدد سیم دارد و صدادهی تارباس یک هنگام (Octave) بم تر از تار معمولی است. در واقع ساختمان بم تار با تار یکی است. با این تفاوت که با برداشتن پوست نقاره تار (کاسه ی کوچک) و تعویض سیم های آن و استفاده از سیم های بم گیتار و یا ویولن سل یا عود صدا دهی بم تری را ایجاد میکند.
ساختار تارباس (بمتار) ایرانی
نقش این ساز همان نقش سازهای باس ارکستر است و در بسیاری موارد از آن به عنوان سازی پایه ای و مهم در موسیقی های گروهی ایرانی و ارکسترال استفاده میشود. تارباس با مضرابی از جنس پلاستیک یا شاخ حیوان نواخته میشود. صدای تک نوازی آن خیلی جذاب نیست ولی در گروه نوازی کاربرد فراوان دارد. در تارباس فقط صداهای بم مورد نیاز است. به همین دلیل روی بخش نقاره، همانند تار پوست نمیاندازند و این قسمت غالباً به صورت خالی دیده می شود.
برخی نیز برای زیبایی، روی آن را با یک توری نازک میپوشانند. برای جلوگیری از صدای جیر جیر سیمها بهتر است از مضراب تار برای نواختن این ساز استفاده نشود. بکارگیری زخمههای پلاستیکی یا شاخ یا پیک گیتار انتخاب بهتری است. گستره صدادهی سالم این ساز حدودا دو اکتاو است و کوک آن نیز از قوانین کوک تار پیروی میکند. تارباس در سال های اخیر غالباً در کنار عود، بخش باس موسیقی های معاصر ایرانی را می پوشاند.
پایان سخن
بمتار یا تارباس یکی از سازهای بسیار مهم و ارزشمند در موسیقی ایرانی است. این ساز با تاریخچهای بینظیر و اختراع کلنل علی نقی وزیری، به یکی از نمادهای برجسته موسیقی ایران تبدیل شد. تنها در موسیقی سنتی ایران به کار نمیرود، بلکه در انواع مختلف اجراهای موسیقی نیز جایگاه ویژهای دارد. این ساز با صداهای زیبا و ملایمی که تولید میکند، به تنوع موسیقی ایرانی غنیتر میکند و نشان از ارزش بالای فرهنگ موسیقی ایرانی دارد. از اینرو بمتار نه تنها یک ساز موسیقی است، بلکه یک نماد از تاریخ و فرهنگ بزرگ ایرانیان به شمار میرود.
نگارنده: تنبورنواز
انواع ساز | 07 فروردین 03
