تار

تار از سازهای زهی زخمه‌ای است که با مضراب نواخته می‌شود و استفاده از آن در موسیقی سنتی و اصیل ایرانی رایج است. در برخی مناطق دیگر خاورمیانه مانند تاجیکستان، جمهوری آذربایجان و ارمنستان و گرجستان و قفقاز نیز از آن استفاده می‌شود. میزان کاربرد این ساز تا آنجا است که سازهای زیادی براساس همین ساز ساخته شدند که تارباس یکی از آنها است.

در گذشته تار ایرانی پنج سیم (یا پنج تار) داشت. درویش‌خان سیم ششمی به آن افزود که همچنان به کار می‌رود. اما کم‌تر ملودی اصلی را با آن اجرا می‌کنند. از نظر پشتیبانی برای چهارمضراب‌ها و رنگ‌هایی که ملودی اصلی آن روی سیم‌های سفید (دو) و زرد (سل) اجرا می‌شود، به کار می‌برند.

نام تار

تار واژه‌ای فارسی است به معنای رشته یا نخ. این واژه برخاسته است واژهٔ «تاثرا» به معنای رشته از زبان اوستایی است که خود از ریشهٔ «تن» یا «تمپ» از واژگان هند و اروپایی است که به معنای کشیدن یا تابیدن بودند.

این واژه به معنای سیم ساز هم به کار می‌رود، چنانکه مثلاً قاسم مشهدی شاعر سدهٔ ۱۱ ه‍.ق در شعرش می‌سراید که

رشته عشق چون بگسست، فغان خاموش است ♪♫♪ تارِ تنبور چو ببرید، صدایش ببرد

اما استفاده از واژهٔ تار به معنای نام یک ساز، در آثار شاعران تا پیش از صفویه دیده نمی‌شود.

واژه تار خودش در فارسی به معنی رشته‌ است. هرچند که ممکن است معنی یکسانی در زبان‌های تحت تأثیر فارسی یا دیگر زبان‌های ایرانی تبار مثل کردی داشته باشد. کارشناسان بر این باور هستند که این واژه ریشه مشترکی میان همه اقوام ایرانی تبار دارد. برای نمونه هم در آواز بیات کرد و هم دستان عرب از این ساز استفاده می‌شود.

تاریخچه ساز تار

بنابر روایتی تار از زمان فارابی (قرن سوم و چهارم) موسیقیدان معروف ایرانی وجود داشت. بعد از وی توسط صفی الدین ارموی و دیگران به سمت کمال پیش رفت. با این حال، در نقاشی‌های پیش از دورهٔ صفویه اثری از تار دیده نمی‌شود. در اشعار شاعران مقدم هم لفظ تار به معنای نام ساز به کار نرفت.

در مقایسه، در مجلس بزم کاخ چهل‌ستون اصفهان تصویر کمانچه و عود و سنتور را می‌بینیم. گستره کاربرد این ساز ایرانی شامل کشورهای منطقه قفقاز نیز هست. ژان دورینگ و همکارانش در فرهنگنامه موسیقی و موسیقی‌دانان نیو گروو تار را به دو دستهٔ ایرانی و آذربایجانی/قفقازی تقسیم کردند. از دیدگاه آنها تـار ایرانی، از نظر تاریخی مقدم بر نوع دیگر است. تـار قفقازی در کشورهایی همچون آذربایجان و ارمنستان متداول است و در ازبکستان، تاجیکستان و ترکیه نیز به کار گرفته می‌شود.

یحیی تارساز

تصویری از نمونه سلف تار مربوط به دوره صفوی (سال ۱۰۸۰ ه‍.ق) در نقاشی‌های کاخ هشت بهشت اصفهان دیده می‌شود. سازِ تار با شمایل و مشخصات کنونی از زمان قاجار دیده شد. مرتضی حنانه (استاد موسیقی ایرانی) در کتاب گامهای گمشده، تار را ساز ملی ایرانیان می‌داند. ساز مدرن و امروزی مرهون کوشش یحیی تارساز است.

ساختار ساز تار

تاری سازی از خانواده رباب است که از ترکیبی از چوب، فلز، استخوان، و پوست و رودهٔ حیوان ساخته می‌شود. این ساز زهی با مضراب نواخته می‌شود. طول تار حدود ۹۳ تا ۹۶ سانتی‌متر است و طول قسمت مرتعش سیم‌ها (یعنی فاصلهٔ خرک تا شیطانک) ۶۶ سانتی‌متر است.

مضراب آن قطعه‌ای برنجی است که یک طرف آن موم مخلوط با خاکستر و پشم یا کرک است. ساز تار دسته‌ای بلند دارد که گوشی‌های ساز در بالای آن قرار دارند. سمت دیگر دسته به «شکم» ساز یا همان جعبهٔ طنینی ساز متصل می‌شود که شامل دو قسمت است:

قسمت نقاره
قسمت کاسه

قسمت کوچکتر را «نقاره» و قسمت بزرگتر را «کاسه» می‌نامند. سمتی از نقاره و کاسه که رو به جلو قرار دارد باز است و شکلش شبیه به گلابی است، چنانکه نوک این دو گلابی رو به هم قرار دارد. روی این قسمتِ باز، با پوست نازک بره پوشانده می‌شود. در قسمت پایینی کاسه، خرک ساز قرار می‌گیرد.

معرفی ساختار ساز تار و اجزای آن

جنس نقاره و کاسه معمولاً از چوب درخت توت است. سیم‌گیر (محل اتصال سیم به کاسه) و شیطانک و خرک ساز هم معمولاً از همین جنس هستند. استفاده از پوست بره برای پوشاندن جعبهٔ طنینی تار باعث می‌شود که صدای این ساز دارای رنگی شفاف و پر شدت باشد.

سیم‌ها و کوک

تار شش سیم فلزی دارد که عبارتند از:

دو سیم اول سفید و از جنس فولاد هستند،
دو سیم بعدی زرد و از جنس برنج هستند.
سیم پنج و ششم به ترتیب سفید (فولادی) و زرد (برنجی) هستند.
سیم‌های زرد کمی از سیم‌های سفید ضخیم‌تر هستند.

دو سیم نخست، معمولاً‌ روی نت دو کوک می‌شوند، دو سیم بعدی روی نت سل، و کوک سیم‌های پنج و ششم هم در اجرای دستگاه‌های مختلف فرق می‌کند. کوک‌های مختلفی برای ساز تار وجود دارد، از جمله این که دو سیم اول به جای نت دو، بر نت ر یا فا کوک شوند.

گسترهٔ صوتی تار دو اکتاو و پنج نت است، که از نت دو ۲ تا نت سل دیز ۴ ادامه دارد.

نوازندگان تار

از نوازندگان پیشین تار می‌توان به علی‌اکبر فراهانی، میرزاعبدالله، درویش‌خان، علینقی وزیری، علی‌اکبر شهنازی، مرتضی نی‌داود و جلیل شهناز اشاره کرد.

مشهورترین نوازندگان معاصر نیز عبارتند از: محمدرضا لطفی، حسین علیزاده، مجید درخشانی و کیوان ساکت هستند. فرهنگ و هوشنگ ظریف، حسن نفر، داریوش طلایی، داریوش پیرنیاکان، حمید متبسم و ارشد تهماسبی نیز بسیار توانا هستند.

بسیاری از تنبورنوازان نیز در ساز تار استاد هستند. پیشگام آنها آرمان دکه‌ای و میرفرساد ملک‌نیا هستند. مهرداد ملکی و امیرحسین تفرشی نیز افزون بر تنبور، در نواختن تار نیز دستی بر آتش دارند. از تنبورنوازان جدید نیز پوریا سیحون و پدرام معیریان تارنواز هستند.

پایان سخن

تار یکی از اصیل‌ترین و قدیمی‌ترین سازهای ایرانی است که در حال حاضر نیز به عنوان یکی از سازهای اصلی در موسیقی ایران استفاده می‌شود. قدمت این ساز زهی به زمان فارابی باز می‌گردد. برای اولین بار توسط فارابی ساخته و پرداخته شد. در حال حاضر از ساز تار در موسیقی اصیل ایرانی، موسیقی کلاسیک ایرانی، موسیقی تلفیقی و همچنین بعضاً در موسیقی پاپ نیز استفاده می‌شود.