تمبوره (تنبور تالشی)
تمبوره (تمبورک) یکی از سازهای زهی زخمه‌ای از خانواده ساز تنبور است که هم در بلوچستان و هم در تالش و دیلمان سازی متداول است. ارتفاع این ساز تقریباً یک متر است که دارای سه سیم می‌باشد و در قسمت پایین دارای کاسه‌ای است که دَب نامیده می‌شود. روی دَب اشکال زیبایی منقوش است در قسمت بالای آن سه میخ (گوشک) تنظیم‌کننده وجود دارد که گروهک نام دارد.
دیدگاهی در میان بومیان این سرزمین‌ها رایج است که این ساز در خارج نمودن ارواح از تن بیمار نقش مؤثری دارد. تمبوره شباهت بسیاری به ساز عود نیز دارد و آن را با انگشت می‌نوازند. اینکه چگونه این ساز در سیستان (در جنوب شرقی) و تالش (در شمال غربی) رایج است پرسشی در خورد اعتناست. در این نوشتار کوشش بر آن است تا ساز تمبوره معرفی شود.
تمبوره تالشی
تمبوره نام و ظاهری شبیه به ساز باستانی تنبور دارد و از سازهای منطقه تالش، در غرب استان گیلان و دیلمان است. این ساز نیز از خانواده ساز زهی مضرابی (زخمه‌ای) است که هم به وسیله مضراب و هم با انگشتان دست نواخته می‌شود و جزو سازهای «زه‌صداهایی مضرابی» قرار می‌گیرد.
البته این ساز قدیمی تالشی تقریبا به فراموشی سپرده شده و شاید بتوان گفت که منسوخ شده بود، اما با تلاش پژوهشگر تالشی «آرمین فریدی» دوباره احیا شد.
او عکسی قدیمی از ساز فراموش شده تمبوره را در کتاب «تالشان کیستند» دکتر علی عبدلی دید و سراغ پیشینه و یافتن اطلاعات درباره این ساز رفت. سپس با بررسی ادبیات شفاهی تالش متوجه شد کلمه تمبوره وجود دارد.
مردم شعرها و ترانه‌هایی درباره تمبوره می‌خواندند. تلفظ آن در زبان تالشی «تمبورَ» و در فارسی «تمبوره» است.
آرمین فریدی در منطقه تحقیق کرد. جست‌وجوهای ابتدایی ناامیدکننده بود، اما پس از سفرهای بسیار به کوه‌ها و روستاهای تالش بیش از ۱۰ نمونه تمبور با شباهت به هم و با قدمت بیش از صد سال پیدا کرد. چند نوازنده قدیمی را پیدا کرد که در لحاف مه کوهستان‌های تالش از نظرها پنهان بودند. با راهنمایی استاد «محمرضا درویشی» با «ایمران حیدری» آشنا شد و با چوب‌های مختلف ساخت این ساز را شروع کردند. بدین صورت با راهنمایی استادان منطقه به اصل موضوع نزدیک شدند. نهایتا تمبوره تالش بازسازی و احیا شد.
ویژگی‌های ظاهری و ساختمانی تمبوره
تمبوره تالشی کوچک‌ترین ساز زهی مضرابی (زخمه‌ای) در نواحی مختلف ایران است. این ساز کاسه طنینی کوچکی به شکل تقریباً نیمه‌گلابی دارد و روی دهانه کاسه آن صفحه چوبی قرار می‌گیرد. کاسه طنینی به دسته‌ای نه چندان طویل متصل است که دستان‌ها روی آن بسته می‌شوند. تمبوره ۳ یا ۴ وتر دارد و کاسه و دسته آن به صورت یکپارچه ساخته می‌شوند. گوشی‌ها، سیم گیر، خرک، شیطانک و مضراب از دیگر اجزای ساختمانی این ساز محسوب می‌شوند.
تمبوره تالشی به دو صورت کوک می‌شود:
- برای اجرای موسیقی تالشی
- برای اجرای موسیقی ترکی
تمبوره تالشی هم با مضراب و هم با انگشت‌های دست نواخته می‌شود. مضراب راست (تَک)، مضراب چپ (تَک)، ریز و تکرار سریع شکل‌های ریتمیک ـ متریک مشابه از مهم‌ترین تکنیک‌های دست راست هستند و کندن، پنجه کاری، تکیه و ویبراسیون عرضی از تکنیک‌های عمده دست چپ محسوب می‌شوند.
تمبوره تالشی ساز همراهی‌کننده آوازها و مقام‌های تالشی است و معمولاً در مجالس عروسی و شادمانی به صورت تنها نیز نواخته می‌شود. همچنین از این ساز در اجرای ترانه‌های تالشی همراه با دایره در استان گیلان استفاده می‌شود.
جنس و مواد به کاررفته در ساختمان تمبوره
- کاسه و دسته یکپارچه: چوب‌های نَمدار، توت، افرا، بلوط
- صفحه: چوب‌های گردو، توت
- گوشی‌ها: چوب‌های آزاد، نمدار، افرا، بلوط
- سیم گیر: چوب، میخ فلزی
- خرک: چوب‌های گردو، توت
- وترها: سیم فولادی سفید، ابریشم (در قدیم)
- دستان‌ها: زه، ابریشم (در قدیم)، سیم نایلونی
- مضراب: پوست درخت گیلاس، شاخ
پایان سخن
تمبوره از سازهای زهی مضرابی (زخمه‌ای). در لفظ و عملکرد با تنبور خویشاوند است. این ساز در سیستان و منطقۀ تالش، در غرب استان گیلان، رواج داشت اما امروزه چندان متداول نیست. ساز مذکور کوچک‌ترین ساز زهی مضرابی در نواحی گوناگون ایران است. احتمالاً تمبورۀ تالشی با قوپوز آذربایجان قدیم هم‌ریشه است زیرا از دیرباز منطقۀ تالش، از راه خلخال، با آذربایجان ارتباط داشته است.
این ساز دارای کاسه‌ای طنینی و کوچک به‌شکل نیمه‌گلابی، دسته‌ای متصل به کاسه، هشت یا نُه دستان، سه وتر، خرک و سیم‌گیر است. تمبورۀ تالشی، با پنجه و نیز با مضراب نواخته می‌شود. این ساز در گذشته از سازهای مهم منطقۀ تالش در همراهی با دستون‌ها، آوازها، و ترانه‌های تالشی و بعضاً آذربایجانی بوده است. تمبورۀ تالشی معمولاً در مجالس عروسی و شادمانی و شب‌نشینی‌ها نواخته می‌شد.
فهرست منابع
وجدانی، بهروز (۱۳۷۶). فرهنگ موسیقی ایران. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
بلبی، محمد. (۱۳۹۹). آشنایی با ساز تمبوره تالشی.
نگارنده: تنبورنواز
انواع ساز | 22 شهریور 03
