تنبور پنج سیم

تنبور پنج سیم سازی یکپارچه می‌باشد که با افزودن دو سیم دیگر به ساز تنبور کوشش شده است تا دایره نوازندگی و نت‌های قابل اجرا، افزایش یابد. این نوآوری در ساخت تنبور خیلی مورد اقبال قرار نگرفت.

بسیاری این ساز را جزو مجموعه سازهای نورعلی الهی میدانند. الهی جهت برآورده کردن نیازهای نوازندگی خود و رسیدن به یک رنگ صوتی و شیوه نوازندگی خاص مد نظرشان طراحی کرد. نمونه اولیه آن توسط استاد خداوردی ساخته شد که در موزه متروپولیتن نگهداری می‌شود.

افشین صائب‌نژاد، ابعاد و اندازه‌های بخش‌های اصلی ساز را مورد بررسی قرار داد. در این نوشتار کوشش بر آن است تا تنبور پنج سیم براساس پژوهش صائب‌نژاد معرفی شود.

ساختار تنبور پنج سیم

نسخه اصلی این ساز به‌صورت یک‌تکه است اما امروز به هر دو شیوه یک‌تکه و ترکه‌ای (چمنی) ساخته می‌شود.

تنها اطلاعاتی که در سایت موزه قرار داده شده است بغیر از تصاویری از ساز سه پارامتر اصلی یعنی طول و عرض و عمق کاسه گفته شده است اما با توجه به بررسی تصاویر و در اختیار قرار دادن ابعاد بدست آمده از آنها به دیگر سازگرها و تجربه بدست آمده توسط ایشان و اینجانب، ابعاد بخشهای مختلف مورد نیاز جهت ساختن این ساز به شرح زیر می باشد.

ابعاد کلی تنبور پنج سیم براساس سانتیمتر عبارتند از:

طول کلی ساز: ۹۲ الی ۹۲/۵
عرض دهنه در پهن ترین قسمت: ۱۶/۵ الی ۱۶/۷
عمق کاسه: ۱۷/۵ الی ۱۸
ابعاد جزئی:
طول کاسه: ۳۲/۶
طول دسته از محل اتصال تا شیطانک: ۴۴
طول جعبه گوشی: ۱۵/۵
عرض دهنه: ۱۶/۵
عمق کاسه: ۱۷/۵
پهنای دسته در محل اتصال: ۳/۲
پهنای دسته در محل شیطانک: ۲/۳
ضخامت دسته در محل اتصال: ۳ الی ۳/۲
ضخامت دسته در محل شیطانک: ۲/۱ الی ۲/۳

فاصله گوشی‌ها در جعبه گوشی را می‌توان سلیقه‌ای انجام داد. اما آنچه اینجانب اجرا کردم، به‌جهت بصری از نگاهم خوشایند بود.

فاصله اولین گوشی که بر روی دسته قرار می گیرد تا شیطانک ۴ سانتیمتر است. به ترتیب دو گوشی دیگر بر روی دسته با همین فاصله نسبت به هم قرار می‌گیرند.

فاصله اولین گوشی که در بالای دسته قرار می گیرد تا شیطانک ۵/۵ سانتیمتر است. به ترتیب گوشی بعدی نیز در بالای دسته با فاصله ۴ سانتیمتر قرار می‌گیرد.

ویژگی‌های سیم‌ها و خرک

ارتفاع سیم‌ها در محل مضراب خور یا اکشن ساز بین ۴ الی ۴/۲ سانتیمتر است.

ارتفاع خرک را، با توجه به تراش صفحه و رسیدن به اکشن ذکر شده می توان بین ۵/۵ الی ۶/۵ در نظر گرفت.

جنس خرک را می توان از چوب فوفل، ونگه، شمشاد و انواع گردو انتخاب کرد که باز می توان جنس آن را با توجه به سلیقه صوتی مد نظر انتخاب کرد.

سیمهای این ساز را می توان همانند قطر و جنس سیم های سه تار بست که اگر بدین شکل باشد:

سیم اول و دوم فولادی با قطر ۰/۲۰
سیم سوم مسی یا برنجی با قطر۰/۲۰ و یا ۰/۲۲
سیم چهارم فولادی با قطر ۰/۲۰
سیم پنجم مسی یا برنجی با قطر ۰/۳۵

( ابعاد بیان شده تجربی می باشد و می توان با روشهای دیگر به صدا و رنگ مورد نظر رسید )

ضخامت صفحه در فاصله ۱۵ الی ۱۶ سانتیمتر از لبه کاسه ۲/۵ الی ۲/۷ می باشد و این مقدار با شیب ملایم در لبه های کاسه در محل اتصال دسته به کاسه ۲ میلیمتر و در محل سیم گیر به ۱/۵ الی ۱/۷ میرسد.

از آنجائی که ابعاد ذکر شده پیشنهادی می باشد محل سوراخها و شکل و فرم آنها متناسب با تراشی است که سازگر بر روی صفحه اجرا می کند.

پرده‌بندی تنبور پنج سیم

این ساز ۲۵ پرده دارد و اولین پرده آن در محل اتصال دسته به کاسه نت فا می باشد.

ترتیب پرده بندی از محل اتصال تا بالای دسته:

۲۵- فا

۲۴- می

۲۳- می کرن

۲۲- می بمل

۲۱- ر

۲۰- ر کرن

۱۹- ر بمل

۱۸- دو

۱۷- سی

۱۶- سی کرن

۱۵- سی بمل

۱۴- لا

۱۳- لا کرن

۱۲- لا بمل

۱۱- سل

۱۰- سل کرن

۹- سل بمل

۸- فا سری

۷- فا

۶- می

۵- می کرن

۴- می بمل

۳- ر

۲- ر کرن

۱ – ربمل

از نظر تعداد دور پرده ها می توانند هم بصورت سنتی اجرا شود و هم می توان پردهای بکار را ۴ دور و پرده های کرن و بمل را ۳ دور بست.

پایان سخن

با توجه به تجربه صوتی بدست آمده از مجموعه آثار استاد الهی و منطقه زیست ایشان صدای سازهای ایشان بم خوان و فاقد زنگ می باشد و برای رسیدن به این نوع صدا باید تراش صفحه را گونه ای انجام داد تا به آن دست یافت. در پایان باید عرض کنم که تمامی ابعاد ذکر شده در باب تراش صفحه و انتخاب چوب خرک بر حسب تجربه اینجانب می‌باشد‌. شما می‌توانید تمام این مقادیر را تجربه کنید تا به نتیجه مطلوب خود برسید.

منبع: صائب‌نژاد، افشین. (۱۴۰۰). مشخصات و ابعاد تنبور پنج سیم استاد الهی.