تنبور

تنبور (Tanbur) سازی زهی زخمه‌ای است که قدمتی به بلندای تاریخ دارد و زخمه این ساز با مراسم آیینی و عرفانی درهم تنیده است. اکنون ساز تنبور هم در مراسم عرفانی و هم در آهنگ‌های موسیقی اصیل ایرانی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

این ساز دسته‌ای بلند و کاسه‌ای گلابی شکل دارد و معمولاً از چوب توت ساخته می‌شود. همچنین از منظر ساختمان شبیه سه‌تار است اما کاسه آن بسیار بزرگتر است. کاسه تنبور در گذشته به صورت یک‌تکه ساخته می‌شد. اکنون برخی از سازندگان به تقلید از کاسه سه‌تار از کاسه چندتکه‌ای استفاده می‌کنند. طول این ساز در بین ۷۰ تا ۸۰ سانتی‌متر و دارای سه سیم است، یکی واخوان و دو سیم اصلی. همچنین دارای چهارده پرده (دستان) و فاقد ربع پرده است.

در گذر تاریخ این ساز در شهرهای گوناگون ایران تغییراتی پیدا کرده است. دوتار خراسانی و قپوز آذربایجان از انواع این ساز هستند و به‌نظر می‌رسد «تنبور کُردی» بیشترین شباهت را به ساختار باستانی آن دارد. باغلاما نیز یکی دیگر از سازهای مشابه است که در دستان «عاشیقان» درخششی تابناک دارد.

تاریخچه تنبور

تنبور یکی از قدیمی‌ترین سازهای ایران است که قدمت آن به ۶۰۰۰ سال می‌رسد. سند این ادعا، یافته‌های باستان‌شناسان است. در حوالی مقبره دانیال نبی واقع در شوش، مجسمه‌ای با قدمتی شش هزار ساله پیدا شد که مردی در حال نواختن تنبور است.

شاید نتوان دقیقاً زمان اختراع این ساز را معین نمود، اما می‌توان گفت ساخت تنبور از قرن‌ها پیش از میلاد مسیح مقدس رواج داشت. این ساز کهن‌ترین ساز زهی زخمه‌ای است، به این معنا که نخستین سازی می‌باشد که دسته‌ای بلند به همراه کاسه و وتر داشته‌است.

در کتب و رسالات زیادی در این مورد سخن گفته‌اند. کتاب دیکشنری گراو که در زمینه سازشناسی است، قدمت این ساز را پنج تا شش هزار سال دانسته و مجسمه‌های سنگی در موزه‌ها و آثار باستانی به جای مانده در شوش و تپه‌های بنی یونس در حوالی شهر موصل قدمت این ساز را ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد نشان می‌دهد. در کارنامه اردشیر بابکان یکی از متون پهلوی آمده که روزی اردشیر در ستورگاه نشسته بود و تنبور می‌زد و می‌سرود.

براساس روایت‌های افسانه‌ای، رستم در خوان چهارم تنبور می‌نواخت و مقام ته‌رز را به وی و مقام باریه را به باربد موسیقیدان دربار ساسانیان نسبت می‌دهند. فارابی که در موسیقی الکبیر به‌طور گسترده در مورد تنبور و انواع آن و فواصل و کوک‌های آن توضیحات مفصل داده‌اند. ابن سینا، عبدالقادر مراغی و صفی الدین ارموی نیز از این جمله‌اند. در آثار شاعران بزرگ فارسی‌زبان از جمله شیخ جنید بغدادی، فردوسی، مولوی، منوچهری دامغانی، نظامی گنجوی، موسوی، حافظ، وحید قزوینی، بیدل دهلوی و وفا کرمانشاهی به کرات از تنبور سخن به میان آمده‌است.

پیکره و ساختمان تنبور

تنبور از خانواده سازهای زهی زخمه‌ای است و کاسه طنینی نیمه گلابی دارد. حجم کاسه تنبور در مقایسه با دوتارهای خراسان کم‌تر است و کاسه آن در قدیم یکپارچه بوده‌است. امروزه در منطقه گوران بیشتر تنبورها هنوز کاسه یکپارچه دارند و در صحنه اغلب تنبورها دارای کاسه ترکه‌ای هستند. تنبور ترکه‌ای را تنبور چمنی نیز می‌گویند. عمق کاسه از قدیم به امروز بیشتر شده‌است و در قدیم عمق ساز تنبور کم‌تر بوده‌است.

کاسه: قسمت پایین تنبور که خود دارای اشکال مختلفی است که بستگی به منطقه و سازنده خود دارد.

دسته: قسمت انتهایی تنبور که به کاسه متصل است که در صدا تاثیر زیادی دارد.

صفحه: قسمت روی کاسه که دارای بافت ظریف می باشد، صفحه نازکی است از چوب درخت گردو که بر روی دهانه کاسه قرار می‌گیرد و در وسط و یا در کنار صفحه حدود ۷ تا ۱۲ سوراخِ ۲ تا ۳ میلیمتری دارد تا موجب نرمی صدای تنبور شود. سوراخ روی صفحه بر صدای تنبور تا ثیر بسزایی دارد.

دستان: ۱۳ تا ۱۴ دستان در تنبور وجود دارد که در محل‌های معیّن بر دسته بسته می‌شوند. به نظر اغلب نوازندگان مشهور، محل دستان‌ها ثابت است اما برخی نیز معتقدند که جای تعدادی از این دستانها متغیر است.

خرک: قطعه چوبی کوچک و محکم از درخت شمشاد و گردوست که سیم به آن وصل می‌شود و روی صفحه سیم ‌گیر قرار می‌گیرد. در برخی از سازهای جدید سیم‌گیر کار خرک را می‌کند.

سیم‌گیر: از جنس استخوان یا چوب بوده و در انتهای صفحه قرار دارد که تارها را بدان گره می‌زنند و تا انتهای دسته می‌کشند. در برخی از تنبورهای جدید، خرک کار سیم‌گیر را انجام می دهد.
گوشی: همان قطعات بالای تنبور را گوشی میگویند و از آن برای کوک کردن استفاده می‌کنند. دو تا سه گوشی (در تنبورهای نامتعارف تا پنج گوشی) از چوب بید وجود دارد. تنبور لانه کوک (جعبه گوشی‌ها) ندارد و گوشی‌هایش مستقیماً در سوراخهای ایجاد شده در انتهای دسته فرو می روند.

سیم گیر بالا: برجستگی پایین گوشی را می گویند که دارای شیارهایی است. شیطانک ، که قطعه چوب یا استخوانی است با دو سه شیار که تارها از روی آن عبور داده شده به گوشی گره می‌خورند. شیطانک در حدود ۱۵ سانتیمتری ابتدای دسته تعبیه می‌شود.

پرده: نخ نازکی است که روی دسته بسته شده و فاصله هر دو دستان را یک پرده می‌گویند.

سیم: دو یا سه سیم، که سیم بالایی معمولاً جفتی است. این سیم‌ها از یک سو به سیم‌گیر و از سوی دیگر پس از عبور از روی خرک و شیطانک در انتهای دسته به دور گوشی‌ها پیچیده می‌شوند.

ساختن تنبور

ساخت تنبور فرایندی است که با بریدن درخت توت آغاز می‌شود و با ساختن کاسه، گلویی، صاف کردن، صیقل‌کاری و رنگ‌آمیزی ساز به پایان می‌رسد. در پایان نیز زمان دستان‌بندی و نصب پرده‌های تنبور است تا ساز تنبور مناسب ساخته و پرداخته شود.

در فصل پاییز و در میان مناطق خشک و کوهستانی به سراغ درخت توت می‌روند. نخست تنه درخت با رگه‌های مناسب را تهیه می‌کنند و آنرا به چوب‌بُری می‌برند. در آنجا تنه را به الوار یا قامه با ابعادی که برای ترک یا پیشانی لازم است تبدیل می‌کنند. سپس قامه‌ها را با ضخامت چند میلیمتر میبُرند و آنها را در سایه خشک می‌کنند.

هر چه از عمر چوب خشک شده بیشتر گذشته باشد سازی که از آن چوب ساخته می‌شود مرغوب‌تر خواهد شد. لازم به یادآوری است که چوب توت سَمی است و موریانه و بید آنرا نمی‌خورند. این ویژگی خوبی برای ساخت تنور است.

نواختن تنبور

این ساز از ۱۳ تا ۱۴ پرده تشکیل و ۲ تا ۳ سیم دارد. جنس کاسه و صفحهٔ آن از چوب توت و دسته‌اش از چوب گردو است. تنبور در مناطق یارسان‌نشین دارای تقدسی خاص است چنانچه نوازندگان پیش از شروع و در خاتمه دستانش را می‌بوسند. اوج شکوه و عظمت تنبور در قرن پنجم هجری یعنی حضور در سپاه معروف و متشکل از نهصده شاه‌خوشین بوده و از آن زمان تاکنون در جای‌جای ایران، تنبور را ساز شاه‌خوشینی نیز نامیده‌اند.

در نواختن آن دو نوع کوک رایج است. ابتدا کوک هفت دستان (برز) و دیگری کوک پنج دستان (ته‌رز) که نوازندگان امروزی بیشتر از کوک سیم اصلی دو (C) و سیم واخوان سل (G) استفاده می‌کنند.

تنبور را با چهار انگشت دست راست و بدون استفاده از مضراب مصنوعی می‌نوازند و تکنیک‌های دست چپ آن شبیه دیگر سازهای زهی دسته دار مانند تار و سه تار است و مضراب‌های اصلی آن عبارتند از انواع مضراب راست، چپ و شُر و مضراب ریز و دوتک است

مضارب گلریز و غنچه و … جزء مضراب‌های تنبور محسوب نمی‌شوند و من درآوردی هستند.

آلبوم صدای سخن عشق با صدای شهرام ناظری و آهنگ‌سازی کیخسرو پورناظری و تنبور نوازی سید خلیل عالی نژاد نخستین و مطرح‌ترین آلبومی است که به معرفی ساز تنبور می‌پردازد.

مقام‌های تنبور

در رپرتوار موسیقی تنبور حدود ۷۲ مقام وجود دارد که ۱۶ مقام آنها مربوط به مقام‌های مجلسی و ۵۶ مقام نیز مربوط به مقام‌های حقانی یا کلام است. پایه و اساس موسیقی تنبور همانند موسیقی کلاسیک ایرانی بدیهه‌سرایی است. به‌طور مثال اگر نوازنده‌ای یک مقام را دو بار در یک روز هم اجرا کند، به‌طور یقین یکسان در نمی‌آید. یکی از خصوصیت‌های مقام‌های تنبور قابلیت مدگردی آنهاست، یعنی نوازنده عملاً می‌تواند از یک مقام به دیگر مقام‌ها مدگردی کند و پس از انتقال از چند مقام به مقام اصلی بازگردد.

مقام‌های تنبور به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

• مقام‌های پردیوری (کلام یا حقانی)
• مقام‌های مجلسی (اسطوره‌ای، باستانی، هوره)
• مقام‌های مجازی

مقام‌های پردیوری به دو دسته تقسیم می‌شوند، که یک دسته از آنها مربوط به دورهٔ بعد از سلطان سهاک یا پردیور می‌شود که بعد از این دوره به وجود آمدند. دستهٔ دیگر مقام‌ها مربوط به دروهٔ سلطان سهاک یا دوره پردیور می‌شود که در این دوره مقدس به وجود آمدند. این مقام‌ها دارای تقدس بیشتری هستند.

مقام‌های مجازی خود چند دسته هستند:

• مقامات قدیمی مانند جلوشاهی، سوارسوار
• مقاماتی که در یکصد سال گذشته ساخته شد.
• آهنگ‌ها و بداهه نوازی معاصران یا هر آنچه که غیر از مقام‌های کلام و مجلسی باشد.

همچنین مقام‌های مجلسی، اسطوره‌ای و باستانی یا هوره شاخه‌ای دیگر از مقامات تنبورند که قدمت آنها به درستی معلوم نیست. بر پایه نقل قول‌های شفاهی از قدما، هزاره‌ها از عمر این مقامات می‌گذرد. این مقامات معمولاً با وزن آزادند، اما گاهی در ابتدا یا در انتها یا در وسط بعضی از آنها، مانند طرز (ته‌رز)، باریه، قه‌تار و سحری، موسیقی پنج ضربی، ده ضربی، دو ضربی یا هفت ضربی می‌شود. چون در این مقامات فرم‌های آوازی مور و هوره وجود دارد، به آنها مقامات هوره نیز می‌گویند.

نوازندگان معروف تنبور

نوازندگان معروف تنبور در صد سال گذشته به شرح زیر هستند:

گوران: طاهر یارویسی، علی‌اکبر مرادی، حیدر کاکی، گل‌نظر عزیزی، آرش شهریاری

صحنه: نصرالدین خاموشی، قدمیار حسینی، درویش امیر حیاتی، امرالله شاه‌ابراهیمی، سید خلیل عالی‌نژاد، رامین کاکاوند، آرمان دکه‌ای، فرید الهامی

کرمانشاه: کیخسرو پورناظری، ایاز قزوینه‌ای، سیاوش نورپور، علیرضا فیض بشی‌پور، مظفر برنجی

سبک تهرانی: پوریا سیحون، فراز کاویانی، رامتین کاکاوندی

حوزه‌ها و مناطق رواج

گوران: این منطقه قدیمی‌ترین مرکز رواج مقام‌های تنبور محسوب می‌شود و شامل شهرهای گهواره، کرند و قسمتی از سرپل ذهاب است. این منطقه منبع اصلی سنت‌های موسیقایی یارسان است و قدیمی‌ترین رسوم موسیقایی یارسان را بیان می‌کند. مقام‌های تنبور در این منطقه به علت شرایط جغرافیایی خاص منطقه و عجین شدن مقامات با اعتقادات آن‌ها و اینکه متون مقدس قدیمی یارسان به همان زبان امروزی آن‌هاست، با لهجه‌های قدیمی‌تر، به صورت بکر و دست‌نخورده به جای مانده‌است. اسدالله فرمانی یکی از سازندگان چیره‌دست‌ساز تنبور است.

کرمانشاه و صحنه و قسمتی از لرستان: این مناطق که شامل شهرستان کرمانشاه، صحنه، کنگاور، کوهدشت، نورآباد، منطقه دلفان و قسمت‌هایی از لرستان است، بعد از منطقه گوران قدیمی‌ترین مرکز رواج مقام‌های تنبور هستند.

ترک‌های پیروی آیین اهل حق (یا یارسان) در استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی، قزوین، زنجان و تهران و حومه آن: سومین گروه هستند که مقامات تنبور بین آنها رواج دارد. این گروه به علت تفاوت زبان و دوری از مراکز اصلی یارسان نسبت به دو گروه فوق دارای محدودیت‌های بیشتری هستند.

گروهی از کردهای عراق که به کاکه‌ای معروف هستند: این گروه به دلیل زبان مشترک با منطقه گوران احتمالاً برای اجرای مقام‌ها با مشکل کمتری روبه رو هستند.

دالاهو: شهرستان دالاهو در ۲۲ دی ۱۳۹۹ به عنوان شهر ملی تنبور در کشور ایران از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی معرفی شد. ثبت ملی دالاهو به عنوان شهر تنبور در حوزهٔ صنایع دستی و ساخت این ساز بوده و نه مقام‌های موسیقی آن. در شهرستان دالاهو علاوه بر وجود خانه تنبور، ۱۵۸ کارگاه ساخت تنبور وجود دارد که برخی از آن‌ها قدمت دیرینه‌ای دارند.

کوک تنبور

امروزه مبنای صداهای موسیقی در سازها نت دوی دیاپازن است. سازهای شاخص موسیقی ایرانی نیز از آن تبعیت می‌کنند. برای نمونه بیشتر نوازندگان تار، دست باز یا مطابق دو سیم اول که سیم‌های اصلی تارند را برابر با نت دو (Do) می‌گیرند. از همین رو صدای سازهای ایرانی به دلیل مبالغه در زیر شدن از اعتدال خارج می‌گردد و بیشتر صداها خشک و بدون طنین است و از حالت اصلی خود خارج می‌باشد.

در گذشته مبنای صداهای موسیقی نت لا بوده‌است چه در موسیقی ایرانی و چه در موسقی جهانی. این امر تاکنون در تنبور مراعات گردیده یعنی دست باز یا مطابق دو سیم اول که سیم‌های اصلی تنبورند، معمولاً برابر است با نت لا؛ یعنی یک و نیم پرده بم‌تر از مبنای امروزی کوک می‌شوند.

دو سیم اول تنبور، سیم دو (Do) هستند اما نسبت به دیاپازون لا کوک می‌شوند. سیم سوم (Sol) که به سیم واخوان نیز مشهور است با فاصله چهارم یا پنجم درست پایین‌تر از سیم دو کوک می‌شود. در اصل این دو کوک به کوک پنج و هفت یا فا و سل مشهورند.

کوک طرز: بیشتر مقام‌های مجلسی با این کوک نواخته می‌شود. نسبت میان وترها در کوک پنجم درست نزولی است و صدای باز وتر دوم اکتاو پایین‌تر از صدای دستان پنجم است.
کوک برز (شیخ امیری): بیشتر در مقام‌های حقانی استفاده می‌شود. در این کوک نسبت فاصله سیم زرد به سیم سفید چهارم درست است.

خلاصه و جمع‌بندی

ساز تنبور یکی از سازه‌های باستانی است که در دسته سازهای زهی قرار می‌گیرد. این ساز در خراسان با نام دوتار و در آذربایجان با نام گپوز مشهور است و چگور نیز یکی دیگر از انواع آن است. آنچه این ساز را با دیگر سازهای زهی متفاوت می‌سازد جنبه عرفانی آن است. بویژه در طریق اهل حق و یارسان این ساز قداستی ویژه دارد بنابراین با احترام بسیاری از آن یاد می‌شود. از نخستین سال‌های هزاره سوم استفاده از این ساز در موسیقی ایران شهرت بیشتری پیدا کرد و اینک افراد بیشتری با آن آشنا هستند. در این نوشتار کوشش شد تا ساز تنبور به درستی معرفی گردد؛ تا چه قبول افتد و چه در نظر آید.