دلساز

دلساز یک ساز زهی زخمه‌ای است که بدون هیچ الگوی پیشین بوسیله استاد سید سعید ذوالنوری طراحی شد و ثبت جهانی گردید. این ساز صدایی بس کهن را در پس سیم‌ها و پوست‌ها و چوبها خود جای داده است.

در این ساز از معماری هندی – افغانی و معماری ایرانی در صده‌های اخیر استفاده شد. صدایی که مابین تار و سه تار است و در عین حال هیچکدام از آن سازها نیست و وجود زنگی دلنشین و منحصر بفردی که موجب شد دلساز سازی کامل و خوش صدا شود . لازم به تذکر است که میزان انقباض و ابساط دو پوست بسیار مهم است و صرفاً انداختن پوست کافی نیست.

صدای دلساز در این حالت بدون در نظر گرفتن پوست بسیار به سه تار پوستی نزدیک می‌باشد. همین امر، خاص بودن صدای ساز را زیر سوال می‌برد به همین منظور دو لایه پوست در فاصله کمی از راس داخلی مثلث دیاپازونی تعبیه شد. یکی از وظایف این دو پوست عمل فیلترینگ روی صدا می‌باشد. چرا که با وجود این پوست‌ها صداهای اضافی و خَش دار گرفته می‌شود (برخورد ناخن با صفحه ساز) و صدایی شفاف تولید می‌شود. اما خلاقیت دیگری که این ساز را یکی از شاهکار‌های موسیقی ایرانی معرفی می‌کند این است که در میان دو پوست زیرین و زبرین، خرکی وجود دارد که موجب می‌شود صدای ساز کاملا تغییر کند و مشتاقان بسیاری را پیدا کند.

ساختمان دلساز

شکل قلب مانندی که در کاسه و صفحه وجود دارد علاوه بر زیبایی و بخشیدن جلوه وفرّ و شکوهی کم نظیر با فرهنگ آسیایی به خصوص آسیای دور ملموس است. نقاط تلاقی دو نیم دایره در کاسه و صفحه موجب شده تا نقاط دیاپازونی به شکل مثلث در محدوده خرک در بیاید (مثلث دیاپازونی). همچنین شکل مذکور درکاسه علاوه بر ذکر چند مورد اشاره شده، موجب میشود تا اصوات ِ هماهنگی با فرکانسی یکنواخت در کاسه تولید شود.

سیم‌های بکار رفته در دلساز شالوده‌ای از سیم‌های دیوان و تار و سه تار می‌باشد. چهار سیمی که برای نواختن دلساز مورد استفاده قرار میگیرد همانند سه تار بصورت‌های Do Sol Do Do و Do Fa Do Do کوک می‌شود. گرچه امروزه با بالا رفتن توقعات و حضور سلیقه‌های گوناگون در موسیقی موجب شده که تا کوک‌های بیشتری مورد استفاده قرار گیرد. اما خوشبختانه دلساز با تمامی کوک‌های موجود قابل استفده است. از این نظر هم قدرت مانور فوق العاده‌ای به نوازندگان می‌دهد.

ساختمان و اجزای دلساز

تعداد پرده‌های دلساز ۲۵ الی ۲۷ عدد می‌باشد. شیوه نوازندگی نیز با مضراب ناخن می‌باشد که سیم‌ها را زخمه می‌اندازد ؛ در واقع شیوه نوازندگی بسیار به سه تار نزدیک است.

این ساز از چوب توت و گردو ساخته شد. با توجه به اینکه اکثر سازهای ایرانی (ایران، عراق، افغانستان و تاجیکستان) از چوب‌های توت و گردو و سرخ دار ساخته می‌شوند، دلساز نیز از این قاعده مستثنی نیست.

تاریخچه ساخت

دلساز‌های ساخته شده نیز در مراحل تکامل ظاهری و روحیشان فراز و نشیب بسیاری را دیده اند ، تا اینکه با دستانی هنرمند جانی دوباره گرفته و از سوز دل سازنده و کمال وجود خویش سخن به زبان می‌آورند.

اولین دلساز به سال ۱۳۷۰ شمسی ساخته شد. سعید ذوالنوری در قسمتی از یکی از مساحباتش با روزنامه‌های محلی اشاره کردند «…. تا قبل از سال ۷۰ که ساز را عملاً بسازم طرح و صدا و انتظارات خود و جامعه موسیقی را سالیان سال مورد تجزیه و تحلیل قرار دادم … » . یقیناً انتظارات جامعه موسیقی با صدای دلساز بسیار بیشتر شده تا اینکه در سال ۲۰۱۰ میلادی این ساز جایگاه ویژه‌ای در موزه سازمان یونسکو پیدا کرد و کارگاه نکیسا و جناب سعید ذوالنوری به مناسبت ساخت این ساز به دریافت مهر اصالت یونسکو نائل آمدند.

یکی از نظرات داوران یونسکو در خصوص دلساز اینگونه مطرح شد که « دلساز سازی با توانایی بالا مانند تنبور می‌باشد …..» .

از ویژگی‌های ساز در نظر داوران می‌توان به : کیفیت صدا – اصالت – کم هزینه – منسب برای محیط زیست – زیبایی و… اشاره کرد.

دیدگاه استاد ذوالنوری پیرامون دلساز

دلتار که امروزه دلساز شده یک بعد از وجود خود من هست. به عبارتی صدای این سازِ شبیه به دل، بر آمده از دلِ من، بر آمده از هستیِ من است. سازی که با تمام وجودم طراحی اش کردم. و این الهام، این طرحی که به ذهنم خطور کرد ( کاسه قلب شکل ) سبب اتفاق جالب و بسیار قشنگی در این ساز شد.آن هم بوجود آمدن نقاط دیاپارونیِ دقیق در پشت و جلوی خرک بود.

در این ساز نقطه‌ای دیاپازونیِ مثلث شکل وجود دارد که موجب تقویت صدا می‌شود. بنابراین نوازنده‌ها قدرت مانور زیادی هنگام نواختن دارند از فیزیک کاسه و انحناهای که بوجود آوردم اتفاق مثبتی رقم خورد و آن هم جنس صدای منحصر بفرد دلساز هست. صدایی بین تار و سه تار. که متاسفانه در اواخر دهه هفتاد عده‌ای محقق به منزل ما آمدند و با ساز مواجه شدند. همین باعث شد یکی دو سال بعد دوستی سازی با نام دلتار ابداع کند که از قضا همشهری همان محققان غریبه بود.

البته صدا و ظاهر آن دلتار با این دلساز بسیار متفاوت است. من هم ناگزیر اسم دلتار را به دلساز تغییر دادم.با توجه به قدرت این ساز، مورد توجه کارشناسانِ یونسکو قرار گرفت و الان یکی از نمونه‌های ساز ابداعیِ دلساز در موزه یونسکو موجود هست.

دلسازی چیزی حدود ۱۷ سال خاموشد بود. سالی که ساز را ساختم به اداره ارشاد مراجعه کردم و ویژگی‌های ساز را تماماً شرح دادم. تا اینکه یک گروه محقق دیگر از تهران آمدند و ساز را دیدند. به اصرار آنها خرک روی ساز گذاشتم و عجیب اینکه سازی که ۱۷سال خاموش بود صدایی بسیار زیبا از وجودش زبانه کشید. طبیعتاً گروه مشتاق صدای ساز شد و همین باعث شد که مجدداً روی ساز کار کنم.