دوتار (تنبور خراسانی)
دوتار یکی از سازهای زهی زخمهای از خانواده تنبور است که در شمال و شمال شرقی کشور رواج دارد و گاه با نام تنبور خراسانی از آن یاد میشود. این ساز مضرابی همانگونه که از نام آن برمیآید، دارای دو سیم (تار) است. این ساز را معمولاً با مضراب نمینوازند و با ناخن، زخمه میزنند.
ساز دوتار از سازهای قدیمی ایرانی است. این ساز از سازهای پرطرفدار در آسیای مرکزی است و قدمت آن به چندین هزار سال پیش میگردد. نام این ساز برگرفته از دو سیم اصلی این ساز است که تولید نغماتِ موسیقی به وسیله همین دو سیم انجام میشود. از گذشته و طبق متون تاریخی و آثار پژوهشگران و سفرنامههای دانشمندان گوناگون، ساز Dutar را به تنبور خراسان نیز میشناختند.
تاریخچه دوتار (تنبور خراسانی)
دوتار پیشینهای چند هزار ساله دارد و در مورد ساز تنبور خراسان سخن بسیار است. از نمونههای معروف میتوان به موسیقی الکبیر نوشته فارابی، کتاب المدخل الی الموسیقی نوشته ابو علی سینا اشاره کرد. در لغتنامه دهخدا و فرهنگ معین و مقالات فارمر نیز میتوان اشاره کرد. در حجاریهای دوران اشکانیان نقش تنبور دیده شده است. از آنجایی که زادگاه اشکانیان در شمال شرق ایران بود این مدرک و سندی است که زادگاه اصلی دوتار یا تنبور خراسان، همان خراسان میباشد.
از آنجایی که در کلیه متون تاریخی نامی از Dutar نیست و تنها نام تنبور خراسان ذکر شده است. در حال حاضر تنها ساز موجود در خراسان Dutar است که ساختار آن بسیار با توضیحات کتاب موسیقی الکبیر همخوانی دارد. پژوهشگران به این نتیجه رسیده اند که تنبور خراسان همان ساز دوتار است و شاید علت تغییر نام آن به دوتار، پیدایش ساز سهتار و یا تنبور کردستان باشد به همین علت ساز تنبور با داشتن دو سیم به دوتـار تغییر نام پیدا میکند.
امروزه حوزههای نواختن دوتار عبارتاند:
از شمال خراسان در شهرهای قوچان، بجنورد، شیروان، اسفراین، فاروج، درگز، آشخانه
جنوب و شرق خراسان در شهرهای تربت جام، تایباد، تربت حیدریه، نیشابور، فردوس، بیرجند، بجستان، بردسکن، قائنات، کاشمر، نردین ، خواف و سرخس وگناباد و سبزوار
نواحی ترکمننشین شمال شرق از جمله استان گلستان و بخش علیآباد کتول
برخی مناطق استان مازندران برگه و بهشهر
در بسیاری کتب موسیقی در گذشته نیز توصیحاتی
انواع دوتار
این ساز در نواحی مختلف، با اندکی تغییر در شکل و نحوه نوازندگی دیده میشود. انواع دوتار در محدوده مرزهای جغرافیایی ایران به «دوتار خراسان» با دو گونه شمال و جنوب، «دوتار ترکمن» و «دوتار مازندران» تقسیم میشود.
شکل ساز و نحوه در دست گرفتن و سبک نواختن در شمال و شرق خراسان با هم تفاوت دارد. مردم مناطق خراسان قصهها و داستانهای خود را در قالب آهنگهایی زیبا سینه به سینه به نسلهای کنونی منتقل کردند. محوریت دوتـار جنوب و شرق خراسان در شهر خواف و تربت جام و تا حدودی تایباد بوده و مرکزیت دوتار شمال خراسان شهر قوچان است. اما در شهرهای فردوس، تربت حیدریه، قائن و بیرجند نیز در پی سفر هنرمندان زبده دوتار نواز شرق خراسان این ساز نواخته میشود. تیره ترکمنهای سالور تربت جام در شرق خراسان نیز دوتـار ترکمنی مینوازند.
دوتار شرق خراسان
در مورد تعداد دستان یا پردهها در دوتار شرق خراسان اختلاف نظر وجود دارد. در گذشته از ۹ دستان استفاده میشده است و امروزه از ۱۳ تا ۱۷ دستان استفاده میشود. ساز دوتار از اسا جزو سازهای مجلسی به حساب میآمده و همراه با این ساز از دایره نیز استفاده میشده است.
دوتار شمال خراسان
در دوتـار شمال خراسان از ۱۲ دستان استفاده میشود. نوازنده این ساز در شمال خراسان را «بخشی »مینامند که هم کار نوازندگی میکند و هم خوانندگی، داستان سرایی و ترانه سرایی. در شمال خراسان این ساز همراه هیچ ساز دیگری نواخته نمی شود و از این ساز در مجالس و جشنها نیز استفاده میشود.
دوتار ترکمن گلستان
دوتار ترکمنی ۱۳ دستان دارد و نوازندگان دوتار ترکمنی را نیز بخشی یا باغشی مینامند از این ساز نیز در محافل شادی و عروسی استفاده میشود. کمانچه یکی از سازهای اصلی منطقه ترکمن است و همراه با این ساز نواخته میشود. قیجاق نام دیگری برای کمانچه این منطقه است.
دوتار ترکمن گلستان
ساز کتول گلستان
دو نوع دیگر دوتار عبارتند از ساز کتول گلستان و ساز شرق مازندران
ساز کتول گلستان: نوازندگان منطقه کتول از تکنیکهای ساده شده منطقه ترکمن برای نواختن ساز خود استفاده میکنند. تعداد ۱۱ دستان بر روی ساز کتول گلستان قرار میگیرد. مانند انواع دیگر این ساز برای مجالس جشن و پایکوبی از آن استفاده میشود.
دوتار شرق مازندران: نوازندگان شرق مازندران از مخلوط تکنیکهای نوازندگی مناطق ترکمن و شرق خراسان برای نواختن این ساز استفاده میکنند. تعداد ۸ دستان بر روی این نوع ساز قرار دارد. معمولا این ساز در مجالس عروسی و پایکوبی با سازهای دایره یا تنبک همراه میشود.
ساختمان ساز
دوتار شمال خراسان دارای کاسهای گلابیشکل و دستهای نسبتاً دراز و دو رشته سیم (تار) است. طول دستهٔ آن حدود ۶۰ سانتیمتر و کل ساز حدود ۱ متر است. قسمت گلابیشکل این ساز از چوب درخت شاهتوت و دستهٔ آن از چوب زردآلو یا درخت گردو ساخته میشود. در قدیم به جای سیم از ابریشم استفاده میشد. طبق نظر محمدحسین یگانه (حاج حسین)، برای سیم بم هشت لا و برای سیم زیر شش لا نخ ابریشم را به هم میتابیدند.
اجزای ساز دوتار
حاج حسین ایدهآل صداگیری از ساز را نواختن با ابریشم میدانست. از دیدگاه او زبان ساز یا سیم که در قدیم از ابریشم ساخته میشد، باید از جنس خودساز (چوب توت) باشد. حاجی قربان سلیمانی سیم زیرین را مؤنث (زن) و سیم بم را مذکر (مرد) توصیف میکند. او، علاوه بر این، سیم زیر را به حوا و بم را به حضرت آدم نسبت میدهد.
این ساز در شرق خراسان ۸ پرده و یک نیم پرده دارد. کاسه ساز و صفحه ساز از چوب توت و گاهی از چوب گردو ساخته است. دسته آن از درخت زردآلو و گاهی از عناب و گردو تهی میشود. سازی که به ۱۸ پرده شناخته میشود زیر مجموعه اصیل دوتـار نمیباشد.
از سازندگان ماهر شرق خراسان در شهر تربت جام میتوان استاد حسینعلی غمخوار، استاد اسفندیار تخمی، استاد عبدالله و سعید سرور را نام برد.
گونه ترکمنی نیز مانند گونه شمال خراسان است با این تفاوت که دسته دوتار ترکمن دارای زاویه انحراف به سمت بیرون است. استفاده از تارهای ابریشمی به جای سیم فلزی نیز در شمال خراسان و در نواحی ترکمننشین رایج است. به صورت سنتی مانند تنبور تارهای ابریشمی استفاده میشد.
کوک دوتار خراسان
دوتار در شمال خراسان با نسبت چهارم و پنجم کوک میشود. با کوک ترکی میتوان نغمههایی همچون گرایلی، دونم دونم، دندبای، و کوراوغلی و با کوک کردی آهنگهای سرموقام، لو، شاه بهرام و جعفرقلی را اجرا کرد. در شرق خراسان نیز دو کوک متداول وجود دارد که اغلب غزلیات و دوبیتیها با کوک فاصله چهارم و اشترخجو، آهو و… با کوک فاصله پنجم نواخته میشود.
از جمله نوازندگان سرشناس خراسانی میتوان از نظرمحمد سلیمانی، قربان سلیمانی، محمد یگانه، غلامحسین عمویی، عبدالله سروراحمدی، غلامعلی پورعطایی، عثمان محمدپرست و رمضان سلمانی بردری نام برد.
مقایسه ظاهری دوتار و تنبور
دوتار و تنبور هر دو دارای کاسهای گلابی شکل میباشند، جنس این کاسهها از چوب درخت توت است. ساز دوتار مانند تنبور دارای دستهای بلند است که جنس آن از چوب گردو یا زردآلو میباشد. ساز دوتار دارای دو سیم است اما ساز تنبور سه سیم دارد ، چون بعدها یک سیم هم به آن اضافه شد. در زمانهای قدیم به جای این سیمها از ابریشم استفاده میشد که بعدها سیمهای فلزی جایگزین ابریشم شدند. این ساز دارای دو گوشی است اما تنبور در حال حاضر دارای سه گوشی میباشد. بقیه اجزای دوتار و تنبور سیم گیر، خرک و شیطانک میباشند.
دوتارهای قدیم همه بدون رنگ هستند، چون از چوب درخت توت ساخته شده اند، حبابهای ریزی دارند. این حبابها در صدای ساز تاثیر گذارند و رنگ زدن آن موجب پر شدن حفرهها میشود و به صدای ساز آسیب میزند. البته بر روی تنبور هم حبابهای میلی متری وجودارد که بر روی صدای تنبور تاثیر بسزایی دارد. دوتار سازی ساده است که برای زیبا سازی آن بیشتر از مواد موجود در طبیعت استفاده میکنند. این تزیینات بیشتر در دسته ساز به چشم میخورد که با سنگهای قیمتی به خصوص فیروزه و یا استخوان شتر تزئین میشود.
نگارنده: تنبورنواز
انواع ساز | 25 آذر 02
