دیوان

دیوان از جمله سازهای زهی زخمه‌ای است و یکی از سازهای خانواده تنبور به حساب می‌آید، که بیشتر در کردستان و موسیقی کردی استفاده می‌شود. این ساز در میان مردمان کرد از کردستان ایران، ترکیه، عراق و سوریه استغاده می‌شود.

از جمله سازهایی که زادگاه آن در ایران است و در طول زمان به کشورهای دیگر سفر کرد و در آنجا سکونت یافته، ساز «دیوان « میباشد. این ساز با اندک تغییراتی با نام باغلاما در میان آذری‌ها و ترک‌زبان‌ها و بویژه آشیق‌ها شهرت دارد. همچنین با ساز چگور (قپوز) نیز مشابهت‌هایی دارد.

دیوان اگرچه یک ساز زهی و مضرابی است اما مانند سازهای نِی و کمانچه وارد موسیقی کلاسیک ایرانی نشد. در ارکسترهای اصیل ایرانی و همینطور در قطعات موسیقی اصیل ایرانی کمتر مورد استفاده قرار میگیرد. در این مقاله قصد داریم بیشتر با این ساز آشنا شویم و در رابطه با تاریخچه، ساختار، روش نواختن، نوازندگان مشهور و… به طور کامل و جامع صحبت کنیم.

تاریخچه دیوان

امروز ساز دیوان به عنوان یک ساز کُردی شناخته می‌شود. امّا طبق شواهد موجود، این ساز حدود ۴ دهه پیش برای اولین بار در شهر خوی ابداع و ساخته شد. این که توسط چه شخصی ابداع شدهنوز اطلاعاتی وجود ندارد.

همچنین این ساز در کشور ترکیه با نام ” باغلاما ” شهرت دارد. می‌توان دیوان و باغلاما را مانند هم دانست امّا تفاوت های جزئی در ساختار این دو ساز با یکدیگر وجود دارد. در ادامه مقاله، به تفاوت ها و شباهت های این دو ساز به طور کامل و جامع خواهیم پرداخت.

ساختار دیوان

همانطور که گفته شد، دیوان جزء سازهای زهی _ مضرابی میباشد و نوازنده با ضربه زدن به سیم های این ساز به کمک مضراب، صدای آن را منتشر میکند. جنس این ساز معمولاً از چوب درخت گردو و درخت توت میباشد امّا دیده شده است که برای ساخت این ساز از چوب درخت گلابی نیز استفاده میکنند.

این ساز در اندازه‌های مختلف ساخته می‌شود:

اندازه کوچک: جُرا
دسته کوتاه: باغلاما دسته کوتاه
دسته بلند: دیوان

در ایران بین دسته کوتاه و دیوان فرقی قایل نیستند ولی تعداد دستان (پرده) های دیوان کمی بیشتر است و کاسه‌ای بزرگتر دارد.

این ساز بیشتر در سه اندازه ساخته میشود امّا سایز بزرگ آن از همه مرسوم تر و رایج تر است. همچنین میتوان گفت این ساز مانند سازهای سه تار، تنبور و شورانگیز ساختار نسبتاً ساده ای دارد و از پیچیدگی خاصی برخوردار نمیباشد. اجزای تشکیل دهنده ی این ساز زهی عبارت است از: کاسه، خَرَک، سیم گیر، صفحه ی رویی، دستان یا پرده، شیطانک، گوشی ها، سیم ها و مضراب.

نواختن دیوان

همانطور که در بالاتر هم اشاره شد، برای نواختن ساز دیوان از وسیله ای به نام مضراب استفاده میشود به طوری که نوازنده با ضربه زدن به سیم ها به کمک مضراب و گرفتن پرده های دسته ی ساز، صدای ساز را منتشر میکند. از نظر تکنیک نوازندگی، این ساز با سازهایی مانند تار، سه تار و شورانگیز شباهت هایی دارد و نوازندگان سازهای نامبرده شده، راحت تر میتوانند این ساز را فراگرفته و آن را بنوازند.

نوازنده به صورت کاملاً صاف و بدون اینکه قوز کند، روی صندلی و یا به صورت چهارزانو روی زمین نشسته، کاسه ی ساز را روی پای راست خود ( اگر چپ دست هستید، روی پای چپ ) قرار داده و با ضربه زدن به سیم ها و همچنین گرفتن پرده های ساز، شروع به نواختن میکند.

تفاوت دیوان و باغلاما

بسیاری از افراد این دو ساز را یک ساز میپندارند در حالی که بین این دو ساز تفاوت های جزئی وجود دارد امَا از نظر ظاهر کلَی و تا حدودی از نظر صدا، این دو شباهت های قابل توجهی با هم دارند.

مقایسه ساز باغلاما و دیوان

یکی از تفاوت هایی که بین این دو ساز وجود دارد، اندازه ی آنها است به طوری که ساز دیوان کاسه ی بزرگتر و دسته ی بلندتری نسبت به ساز باغلاما دارد. همچنین این دو ساز در بخش های کوک و تعداد سیم ها نیز با یکدیگر متفاوتند.

پایان سخن

دسته دیوان دارای ۲۴ پرده (دستان) است. دستان‌ها جابجا می‌شوند. دیوان ۹ و یا ۷ سیم دارد. در نوع ۹ سیم، سیم‌ها بصورت ۳ تایی قرار گرفته و هم بسامد (فرکانس) کوک می‌شوند. در نوع ۷ سیم، سیمها بصورت سه-دو-دو قرار می‌گیرند و هر گروه سیم هم کوک هستند. هر دو نوع دیوان، سیم‌های آخر واخوانند.

برندها و مدل‌های مختلفی از ساز دیوان در بازار ایران وجود دارد. بسیاری از آنها تولید ایران نیست و برخی نیز از ترکیه، سوریه و عراق وارد ایران می‌شود. از برندها و مدل‌های مشهور و پرفروش این ساز میتوان به «هناره » و «ترک» اشاره کرد. از نوازندگان مشهور ساز دیوان میتوان به عثمان آکیول، عارف ساغ، اردال ارزنجان و اورهان گنجه بای اشاره کرد.