رباب
رباب (Rabab) یک ساز زهی ایرانی و باستانی است که از سویی ویژگیهایی همچون چنگ و از سوی دیگر مانند تار و سهتار دارد. خاستگاه آن خراسان دوره اسلامی، پاکستان، سیستان و بلوچستان و افغانستان میباشد.
ساز رباب بیش از یک هزار سال قدمت دارد و نام پارسیاش رواده میباشد. در متون باستانی و یونانی و به ویژه در لاتین «پندورا پرزاروم» نگاشته شدهاست. از نوازندگان رباب در ایران میتوان به بیژن کامکار اشاره کرد.
تاریخچه پیدایش رباب
ظاهرا شخصی بنام «نتن خان» در قرن ۱۶ میلادی در دامنههای پامیر بدخشان این ساز را ابداع کرد. این ساز آرشهای به زبان فارسی رواوه نامیده میشود و بدنهاش مانند رباب کوچک، دو کاسهای است که نخست به شکل ساز آرشهای بود و با آرشه یا کمان نواخته میشد. به مرور زمان تکامل یافت و با مضرابی به نام ناخنک یا شهباز نواخته میشود.
این ساز پیشتر دو سیم داشته که بعدها یک سیم دیگر به آن اضافه شد و آن را کمانچه مینامند. برخی نیز این ساز را بهعنوان خاستگاه پیدایش تار میدانند و از این رو یک ساز مادر است. در تاریخ ادبیات ایران نیز در اشعار زیادی به این ساز اشاره شده است. هر چند اکنون این سازی مهجور است که دیگر کمتر مورد قبال هنرجویان قرار میگیرد. شاید بیشتر ارزش تاریخی آن است که برای اهل هنر جذاب است.
اجزاء تشکیل دهنده رباب
تنه این ساز از چوب توت بی دانه ساخته میشود که داخل آن تهی بوده و پوست روی آن از پوست بزغاله کشیده میشود. تارهایش در قدیم «زه» یا روده بود که استاد محمدعمر تغییراتی اصلاحی در پردهها و تارهای آن ایجاد کرد و تار نایلون به کار برد.
رباب مجموعاً از چهار قسمت شکم، سینه، دسته و سر تشکیل شدهاست:
شکم در واقع جعبهای به شکل خربزهاست که بر سطح جلویی آن، پوست کشیده شده و خرکی کوتاه روی پوست قرار گرفتهاست.
سینه نیز جعبهای مثلث شکل است که سطح جلویی آن، تا اندازهای گرد و ماهی شکل و از جنس چوب است. در سطح جانبی سینه (سطحی که هنگام نواختن در بالا قرار میگیرد)، هفت گوشی تعبیه شده که سیمهای تقویت کننده صدای ساز به دور آنها پیچیده میشوند. بر سطح جانبی دیگر (سطح پائینی)، پنجرهای دایرهای شکل ساخته شدهاست.
دسته ساز نسبتاً کوتاه است و بر روی آن، حدود ده «دستان» بسته میشود.
بالاخره در سر رباب، مانند، تار جعبهٔ گوشیها قرار گرفته و در سطوح بالائی و پائینی این جعبه، هر یک سه گوشی تعبیه شدهاست، سطح جانبی جعبهٔ گوشیها کمی به طرف عقب ادامه یافتهاست.
انواع ساز رباب
تعداد سیمهای رباب شش یا سه سیم جفتی است که سیمهای جفت با یکدیگر همصوت کوک میشوند، سیمهای این ساز در قدیم از روده ساخته میشده درحالیکه امروز آنها را از نخ نایلون میسازند و سیم بم (نظیر گیتار) روی جسم نایلونیاش روکشی فلزی دارد. رباب اساساً سازی محلی است و در نواحی خراسان و افغانستان معمول است. سه اندازه ربـاب وجود دارد:
- رباب بزرگ یا شاه رباب
- رباب میانه یا رباب
- رباب کوچک یا زیلچه
شکلهای ساز رباب براساس کاسه آن عبارتند از:
- مربعی شکل
- استوانهای
- کشتی یا کشکول
- گلابی شکل
- کروی شبیه به کمانچه
- کاسهای شبیه سه تار یا تنبور کنونی
- رباب با کاسهای بیضی
رِباب دو پیکری، دوکاسهای و دو بدنی و مانند سیتار دارای ۱۸ تا ۲۱ تار دارد. سه تا چهار تار برای ملودی (تارهای اصلی) و ۱۷ تا ۱۸ تار برای تشدید ارتعاش (رزونانس) ضربات منظم و موزون هستند. تارهای مهتر باریکتر میباشند. کاسههای ساز به هم نزدیک هستند ولی کاسههای سیتار یا سوبهار از هم جدا هستند. این ساز با عود (بربط)، سرود و تنبور همخانواده است.
پایان سخن
رباب از جمله قدیمیترین سازهای زهی مضرابی (زخمه ای) ایران است که نواختن آن بیشتر در شرق و جنوب شرق کشورمان رواح دارد. این ساز معمولان از چوب، پوست، زه یا نخ نایلون ساخته میشود. نواختن انواع رباب در برخی نواحی ایران و دیگر کشورهای همجوار نیز متداول است. این ساز در دهه ۳۰ و ۴۰ شمسی در گروهنوازی سازهای ملی ایران مورد استفاده قرار میگیرد. در گروهنوازیهای شهری، این ساز را به صورت افقی روی زانو میگذارند (مانند عود یا تار) و با مضراب می نوازند.
نگارنده: تنبورنواز
انواع ساز | 21 فروردین 03
