سازهای آرشهای
سازهای آرشهای زیرمجموعهای از سازهای زهی هستند و شامل به سازهایی میباشند که از طریق کشیدن آرشه بر روی سیم صدا تولید میکند. سازهایی مانند ویلون، ویولا و ویلونسل و کمانچه از این دسته هستند. این دسته سازها عامل ایجاد صوت سیم یا زه هست و آرشهای که با کشیده شدن، سیم را مرتعش شده و تولید صوت میکند.
در این دسته از سازها تکنیکی وجود دارد به نام پیتزیکاتو که با انگشتان دست سیم مرتعش میشود اما این یکی از تکنیکهای این سازها است بنابرین در این مورد شبیه به سازهای زخمهای میمانند.
تاریخچه سازهای آرشهای به سازی قدیمی از خانواده سازهای رباب بر میگردد که در برخی از منطقههای هند، هنوز هم نواخته میشود. این سازها در طول زمان در هند، ایران، آفریقا و عراق تکامل پیدا کرد و گستره صوت آن نیز افزایش پیدا کرد. سازهای ایرانی قیچک و کمانچه از خانواده همین سازها هستند که اکنون بسیار در موسیقی سنتی ایران استفاده میشوند. این سازها در قرن ۹ وارد اروپا شدند و با سازهای بربط تلفیق و گروه سازی با بدنهای کامل از جنس چوب به وجود آمدند. به مرور زمان انواع دیگری از آن نیز پدید آمد و در قرن ۱۶ با تغییراتی در ساختار آنها ساز ویولن ابداع شد.
آرشه چیست؟
کمانه (آرشه) وسیلهای است که از آن برای نواختن سازهای زهی استفاده میشود. آرشه شامل یک چوب است که به دو سر آن موی دُم اسب متصل شدهاست. موها در نوک آرشه با قطعهای از جنس عاج یا استیل به چوب آرشه میچسبند. در ته آرشه قطعهای به نام موگیر، که از چوب و صدف ساخته شده، کشیدگی موهای آرشه را تنظیم میکند. موگیر با پیچ به چوب آرشه متصل میشود.
تاریخچهٔ استفاده از آرشه بهطور قطع مشخص نیست. در یونان باستان نامی و تصویری از آرشه وجود ندارد، اگرچه قرنها در اروپا یونان را خاستگاه آرشه میدانستند. این اشتباه به علت ترجمه اشتباه مضراب به آرشه حاصل شده بوده. قدیمیترین تصویر از آرشه در یک کتاب مذهبی در اسپانیا از قرن ۱۱ میلادی به دست آمد. اما قدیمیترین نام از آرشه در یک سفرنامه به زبان عربی یافت شد.
در سفرنامهای که برای خلیفه هارون الرشید نوشته شده نوازندگان رومی در حال نواختنسازی با یک کمان گزارش شدهاند. خوارزمی نیز پیش از آن در کتاب مفاتیح العلوم در قرن ۱۰ میلادی ذکر کرده که در خراسان رباب را با آرشه مینوازند. این گزارش میتواند ثابت کند که نوازندگی با آرشه خیلی پیشتر از این گزارش رواج داشت. آثاری نیز در چین باستان به استفاده از آرشه اشاره دارند که صحت آنها قطعی نیست.
یک تئوری دربارهٔ آرشه میگوید که استفاده از آن در چین آغاز شده، بعد به ایران و روم و بیزانس رسیده و از آنجا از آفریقای شمالی به اسپانیا رسیدهاست. تئوری دیگر میگوید که استفاده از کمانه در چهار مرکز چین، ایران، بیزانس و اسپانیا مستقل از هم در حدود قرنهای ۹ و ۱۰ میلادی شکل گرفتهاست. هیچکدام از این دو تئوری تاکنون به اثبات نرسیدهاند.
سازهای زهی آرشهای ایرانی
سازهای کمانچه و قیچک از جمله سازهای ایرانی هستند که جزء دسته سازهای زهی آرشهای محسوب میشوند.
ساز کمانچه
ساز کمانچه که از سازهای سنتی ملی ایرانی است و با بیشتر از ۴ اکتاو وسعت صدا، جز سازهای با وسعت صدای زیاد محسوب میشود. این ساز با ظرافت صدایی که دارد ساز پر طرفدار و پر استفاده در مناطق خاورمیانه و خاور دور است. کمانچه در موسیقی دستگاهی و همینطور موسیقی موقامی ایران نیز کاربردی است.
این ساز علاوه بر اجزایی که دارد (شکم، دسته، سر) پایهای هم دارد که ساز به وسیله آن روی زمین و یا پای نوازنده قرار بگیرد و نواخته شود. اجرا و نواختن این ساز به صورت نشسته انجام میشود و ساز عمودی در دست چپ نوازنده قرار میگیرد. آرشه آن نیز در دست راست به صورت افقی بر روی سیمها کشیده میشود. کمانچه نوع پشت باز دیگری نیز دارد که به کمانچه لری معروف است.
ساز قیچک
این ساز نیز همانند کمانچه با آرشه نواخته میشود و از سازهای زهی آرشهای در موسیقی ایران است. قیچک یا غیژک، قدمت تاریخی زیادی دارد و در موسیقی نواحی ایران این ساز بسیار استفاده میشده است. به لحاظ نوازندگی به ویولنسل شباهت دارد و نوعی بزرگتر از آن وجود دارد به نام قیچک بم و با آرشه ویولنسل نواخته میشود. کاسه قیچک از جنس چوب گردو یا توت ساخته میشود و سیمهای فلزی دارد. قیچک نیز همانند کمانچه با دست چپ به صورت عمودی نگه داشته میشود با دست راست نیز آرشه کشی بر روی سیمهای آن انجام میشود.
سازهای زهی آرشهای در دنیا
سازهای آرشهای در جهان نیز همانطور که گفته شد ویولا، ویولن و ویولنسل میباشند. این ساز به مروز زمان و با تکامل سازهای دیگر به شکل امروزی خود رسیدند. در ادامه این سه ساز آرشهای پرطرفدار غربی را معرفی خواهیم کرد.
ویولا
ساز ویولا با نامهای ویولن آلتو و آلتو نیز شناخته میشود و نوازندگی آن همانند ویولن است. سیمهای ضخیم تر و آرشه سنگین تری دارد و در پردههای پاییین تر صوت تولید میکند در نتیجه از ویولن کمی سنگین تر میباشد. صدای این ساز متوسط و بین ویولن و ویولنسل میباشد.
ویولن
ساز ویولن را هم که احتمالا با آن آشنا هستید و اجزا و صدای آن را میشناسید. ویولن ساز کوچکی بین سازهای زهی آرشهای است و نوازنده برای نواختن آن را روی شانه چپ قرار داده و با دست راست بر سیمها آرشه میکشد.
ویولنسل (چلو)
ساز ویولنسل (Violoncello) از سازهای هم خانواده اش بزرگ تر است و برای نواختن، نوازنده آن را روی زمین و یا بین دو پای خود میگذارد. میلهای پشت آن وجود دارد که آن را روی زمین نگه میدارد. صدای آن در منطقه میانی این سازها قرار دارد.
کنترباس
کنترباس (Contrebasse) بزرگترین و بمترین ساز زهی آرشهای ارکستر است که یا به وسیلi آرشه، یا از طریق زخمه زدن (پیتزیکاتو) نواخته میشود. این ساز در موسیقی کلاسیک غربی در دستi سازهای زهی نقش مهمی را در ارکستر ایفا میکند.
پایان سخن
در سازهای زهی آرشه ای، نوازندگان برای تولید صدا به وسیله آرشه یا کمانه سیمهای ساز را به ارتعاش در میآورند. آرشه از چوب ساخته میشود و به دو سر آن موی دم اسب متصل میشود. روشهای آرشه کشی در هر ساز متفاوت است و هنرجویان تکنیکهای گستردهای برای آرشه کشی ساز خود در پیش دارند که باید آموزش ببینند. کیفیت آرشه در این سازها بسیار مهم است و تاثیر زیادی در صدای این سازها دارد. جنس چوب و موی آن و وزن و کیفیت ساخت آرشه در ایجاد صدای مطلوب برای نوازنده تأثیر زیادی دارد و باید به دقت انتخاب شود.
سازهای آرشهای از سازهایی هستند که صدای زیبای آنها سبب شده خیلی از هنرجویان به این گونه سازها و همچنین همنوازی آنها با سازهای دیگر علاقه زیادی نشان دهند. اگر به این دسته از سازها علاقه دارید امکان یادگیری آن براحتی و در منزل با شرکت در دورههای آنلاین امکانپذیر است.
نگارنده: تنبورنواز
انواع ساز | 20 اردیبهشت 03
