سازهای زهی زخمه‌ای

سازهای زهی زخمه‌ای، سازهایی هستند که در آن‌ها نوازنده با زخمه زدن روی سیم‌ها، آن‌ها را مرتعش کرده و در نتیجه صوت موسیقی انتشار می‌یابد. زخمه زدن گاهی با انگشت یا ناخن انگشت و گاهی با مضراب صورت می‌گیرد. صدای سازهای زهی زخمه‌ای معمولاً مانایی کمی دارد. یعنی صدا پس از تولید، مدت بسیار کوتاهی ادامه می‌یابد. هرچه زیرایی صدای حاصل بیشتر باشد (صدا نازک‌تر باشد) این ماندگاری کم، کوتاه‌تر هم می‌شود.

در این دسته از سازها، معمولاً چند سیم وجود دارد که هر سیم می‌تواند محدوده صوتی مشخصی را تولید کند. برای تولید نت‌های هر سیم، نوازنده محل مشخصی از سیم را روی صفحه انگشت گذاری لمس می‌کند. آنگونه که سیم به صفحه انگشت گذاری بچسبد و سپس به سیم زخمه می‌زند. با این کار طول قسمت مرتعش سیم کوتاه تر می‌شود. در نتیجه صدای حاصل به مقدار مشخصی زیرتر می‌گردد. این مقدار مشخص به محلی که انگشت نوازنده روی سیم گرفته است بستگی دارد.

انواع سازهای زهی

زه به معنای سیم یا تار است. سازهایی که ارتعاش سیم در ساز موجب ایجاد صدا می‌شود سازهای زهی هستند.

بیشتر ساز‌های زهی دارای شکم یا کاسه در بخش انتهایی دسته یا گردن برای پرده گذاری و سری هستند که کوک‌ها در آن قرار گرفته اند. هریک از این سازها تعدادی سیم دارند که از کوک‌ها تا انتهای کاسه کشیده شده و در آنجا توسط خرک ثابت شده اند. این سازها به دو دسته زخمه‌ای و مرکب تقسیم می‌شوند.

انواع سازهای زهی عبارتند از:

• سازهای زهی زخمه‌ای
• سازهای زهی آرشه‌ای
• سازه‌های زهی کوبه‌ای

انواع سازهای زهی

زهی-زخمه‌ای
یا زهی مضرابی که ارتعاش سیم توسط زخمه زدن با انگشت یا مضراب است. در موسیقی ایرانی تار، سه تار و تنبور و در موسیقی غربی گیتار، هارپ، ماندولین، کلاون و بانجو را می‌توان نام برد.

زهی-آرشه‌ای
آرشه به معنی کمان است که در ساختمان این سازها سیم به کار رفته و آن را با آرشه می‌نوازند. در موسیقی ایرانی، کمانچه و قیچک و در موسیقی غربی ویولن، ویولا، ویولنسل و کنترباس از این نوع ساز هستند.

زهی-کوبه‌ای
صدا در این سازها با کوبیدن وسیله‌ای چکش مانند روی سیم ایجاد می‌شود. سنتور، پیانو و زیلوفون از جمله سازهای کوبه‌ای هستند.

سازهای زهی زخمه‌ای ایرانی

سازهای زهی زخمه‌ای عمدتاً ریشه شرقی دارند. به همین دلیل در بین سازهای ایرانی، این دسته از سازها بسیار محبوب و شناخته شده هستند. حتی ساز گیتار که اصالتاً اسپانیایی است، وجود پسوند تار نشان می‌دهد این ساز ریشه شرقی دارد. نام و توضیحات مختصری درباره مهمترین سازهای زهی زخمه‌ای ایرانی در ادامه آورده شده است. برای آشنایی بیشتر با هر ساز، روی نام آن کلیک کنید.

تار: ساز تار یکی از سازهای ملی ایرانی است. این ساز دارای ۶ سیم است که دو به دو با هم کوک می‌شوند. یعنی سیم ۱و۲ – ۳و۴ – ۵و۶ یک صدای واحد راتولید می‌کنند. این کار برای آن است که حجم صدای ساز افزایش یابد. همچنین ساز تار هم خانواده‌ای به نام بم تار دارد که صدای آن شبیه به تار است. با این تفاوت که صداهای بم تولید می‌کند.

سه تار: سه تار نیز یک ساز ملی است که از جمله سازهای قدیمی ایرانی به شمار می‌رود. این ساز بر خلاف اسم خود، دارای ۴ سیم است. سیم‌های سوم و چهارم آن همزمان با هم نواخته می‌شوند. نت‌های یکسانی را نیز می‌نوازند. با این تفاوت که صدای آن‌ها یک اکتاو فاصله دارد. تعداد پرده‌ها و وحدوده صوتی سه تار شبیه تار است. ساز دلساز و تارباس نیز شبیه سه‌تار است.

تنبور: تنبور سازی است که ظاهری شبیه به سه تار دارد با این تفاوت که کاسه تنبور بزرگ تر است. این ساز ملی دارای ۳ سیم است که دو سیم آن اصلی است. سیم دیگر که واخوان نامیده می‌شود، بیشتر نقش اجرای نت‌های تزئینی دارد. نت هایی که به موسیقی حجم می‌دهند. باغلاما، دوتار، دیوان و چگور از خانواده این ساز هستند.

ساختار سازهای زهی

به طور کلی می‌توان گفت سازهای زهی شامل شکم، کاسه در قسمت انتهایی، دسته یا گردن و یک سری هستند که کوک‌ها در آن قرار دارد. در بعضی از این سازها شکم از دو قسمت تشکیل شده است. برخی با انگشت و برخی با مضراب نواخته می‌شوند. با توجه به طول و محدوده فرکانس ساز، جنس سیم در هرکدام از این سازها متفاوت است. در هر ساز زهی با توجه به نوع ساز تعداد سیم‌ها متفاوت است. بر اساس روش و تکنیک لرزاندن سیمها به آنها زخمه ای، آرشه‌ای و کوبه‌ای گویند.

انواع سازهای زهی ایرانی

زه (Chord): رشته‌ای از جنس‌های مختلف که در سازهای زهی بین دو نقطه ثابت می‌شود و بر اثر ارتعاش، صوت موسیقایی ایجاد می‌کند.

صفحه زیر (back): قسمت زیرین یا پشتی جعبه صوتی سازهای زهی

خَرَک bridge یا ponticello: قطعه کوچکی که زه‌ها را از صفحه صوتی بالاتر نگه می‌دارد.

پاشنه frog یا heel: بخشی از کمانه سازهای زهی که در دست نوازنده قرار می‌گیرد.

دکمه (button): قطعه کوچکی در انتهای سازهایی مانند ویلن که سیم‌ها را به حالت کشیده نگه می‌دارد.

گُل یا شبکه (Rose):روزن‌های صوتی، معمولاً به شکل گُل، که بر روی صفحه سازهای زهی، به‌ویژه خانواده بربط‌ها، ایجاد می‌شود تا بین هوای داخل جعبه صوتی و هوای خارج ساز ارتباط برقرار شود.

زخمه یا مضراب (Plectrum, Pick): ابزاری که برای زخمه زدن به سازهای زهی به کار می‌رود.

ساز زهی غربی

ساز زهی غربی زخمه ای

سازهایی مانند گیتار، هارپ و چنگ رومی در این دسته قرار می‌گیرند که هر سه به کمک زخمه زدن یا کندن سیم به صدا در می‌آیند. سازهای زخمه‌ای همانطور که قبلا هم گفتیم به روش کندن یا زخمه زدن به سیم‌ها به صدا در می‌آید.

چنگ رومی نیز در دسته سازهای زهی غربی زخمه‌ای قرار دارد. این ساز در دو حالت حفره دار و بدون حفره تولید می‌شود. در هر دو مدل سیم‌های آن به وسیله میله هایی که قابلیت چرخش و کوک سیم‌ها را دارند، به قسمت پایین چنگ که ثابت میباشد متصل است.

سازهای زهی غربی

ساز زهی غربی آرشه‌ای

معروف ترین و محبوب ترین سازی که در این دسته قرار دارد و اکثرا با آن آشنا هستند، ساز ویولن است. ویولن یک ساز آرشه‌ای است که به صدا در آوردن آن به کمک حرکت آرشه بر روی سیم‌ها صورت میگیرد. حرکت آرشه به صورت رفت و آمدی انجام میشود اما گاهی لازم است که ما فقط به صورت رفت یا فقط به صورت برگشتی چند نت را اجرا کنیم.

ویولن مانند گیتار دارای فرت نمیباشد، یعنی برای جابجا شدن روی نت‌ها فقط کافیست انگشت‌ها را روی سیم‌ها قرار دهیم تا سیم به دسته ساز وصل شود. از این ساز نیز بیشتر در سطح کلاسیک استفاده می‌شود اما شما میتوانید به راحتی در سبک‌های پاپ و حتی سنتی از این ساز استفاده کنید.

ساز زهی غربی ضربه‌ای

سیمبالوم یک ساز زهی غربی ضربه‌ای میباشد که ساختار آن شباهت زیادی به ساز زهی ضربه‌ای ایرانی یعنی سنتور دارد. در این ساز نیز سیم‌های کوتاه و بلندی وجود دارد که وظیفه اجرای نت‌های زیر و بم را بر عهده دارند. نوازنده باید با دو مضراب مخصوصی که فقط متعلق به این ساز است، بر روی سیم‌ها ضربه بزند.

جمع‌بندی

برای انتخاب ساز مناسب باید به دنبال علایق توانایی‌ها و اینکه با کدام ساز احساس راحتی بیشتری داریم توجه کنیم. در واقع باید بدانیم آنچه که از موسیقی می‌خواهیم چیست. در مورد سازهای زهی با توجه به اینکه هر ساز ویژگی‌های خاص خود را دارد برای انتخاب ساز مناسب، فرد نیاز به آشنایی کامل با ساختمان هرساز، نحوه یادگیری، مدت زمان لازم برای یادگیری ساز دارد.

برای نمونه در میان سازهای زهی، ویولون برای یادگیری به زمان بیشتری احتیاج دارد. ویولا صدای گرم‌تری نسبت به ویولون دارد و حتی نواختن آن نسبت سخت تر است. ویولونسل دارای صدای پرحجم و همچنین به دلیل بزرگی حمل و نقل آن از جایی به جای دیگر دشوار تر است. از طرفی سبک موسیقی هرساز متفاوت است. بنابراین برای یادگیری و انتخاب ساز مناسب نیاز به مشاوره افراد با تجربه در این زمینه است. با برسی علایق و استعداد هرفرد ساز مناسب انتخاب شود. با سایت تنبور موریک می‌توانید تنبورنوازی را حرفه‌ای فرا بگیرید.