سهتار
سهتار از سازهای زهی زخمهای در موسیقی ایرانی است که دارای ۴ سیم و ۲۵ پرده میباشد و زخمههای انگشت اشاره دست راست نواخته میشود. این ساز از خانواده تنبور است ولی شباهت بسیار زیادی به ساز تار دارد. ساز سهتار به علت ویژگی صوتی خاص خود و صدای ظریفش، همواره مورد توجه صوفیان بودهاست.
ساز سهتار دارای ۴ سیم از جنس فولاد و برنز است که به موازات دسته، از کاسه تا پنجه کشیده شدهاند. سهتار دارای ۲۵ پرده قابل حرکت از جنس روده حیوانات یا کات گوت است. صدای آن ظریف و کم حجم است و گستره صوتی آن از هنگامِ بمِ دو زیر خط حامل تا لا بمل بالای خط حامل و در نتیجه نزدیک به ۳ اکتاو است.
شیوه سهتارنوازی
نوازندگان سهتار برای اجرای آن، در دو حالت نشسته روی زمین (چهارزانو) یا روی صندلی بدون دسته، کاسه ساز را به صورت مورب و بین انتهای ران و سمت راست شکم قرار میدهند، به طوری که صفحۀ ساز بر زمین عمود باشد. هر دو دست راست و چپ به صورت مشت نیمه باز روی ساز قرار میگیرند.
سر انگشتان دست چپ روی پردههای (دستانهای) دسته سهتار حرکت میکنند و با قرار دادن سیم در پشت پرده مورد نظر طول آزاد سیم را کوتاه یا بلند میکنند. انگشت گذاری دست چپ در قالب ده دستانها انجام میگیرد که هر دستان شامل سه پرده روی سیمهای اول، دوم و سوم است.
دست راست روی صفحه ساز قرار میگیرد و ناخن انگشت اشاره دست راست سیمها را به کمک ضربه زدن به ارتعاش در میآورد. برای نوازندگی سه تار از انگشتان اشاره، میانی، حلقه و در بعضی موارد انگشت کوچک دست چپ استفاده میشوند. همچنین استفاده از انگشت شست برای پردهگیری روی سیم بم نیز کاربرد دارد.
در آموزش ابتداعی تار و سهتار، انگشت چهارم مورداستفاده نیست مگر به جای انگشت سوم، همچنین استفاده بیش از حد از آن، باعث تنبلی انگشت سوم میشود. در حین نوازندگی سهتار، میتوان با زخمهزدن نزدیک به خرک، صدا را کمی زبر و خشن کرد و با انجام این کار نزدیک به گلوی ساز، صدایی نرم و ملایم تولید میشود.
ساخت سهتار
در ساخت ساز سهتار از چوبهای متنوعی استفاده میگردد. چوب توت به خاطر دارا بودن حجم تخلخل و ارتعاش بالا برای صفحه سهتار مورد استفاده قرار میگیرد.
چوب گردو به خاطر دارا بودن استحکام بالا برای دسته استفاده میشود.
برای ساخت کاسه از چوب های متنوعی نظیر گردو، توت و افرا استفاده میشود.
ساخت کاسه به سه روش چسباندن ترکههای چوب، تراش یک تکه و یا استفاده از کاسه کدو امکان پذیر است.
سیمهای سهتار از جنس فلز برنز و فولاد میباشد و در تزیین ساز به فراخور سلیقه سازنده از سایر چوبها و همچنین از صدف، استخوان و عاج استفاده میگردد. معمولا برای محافظت از چوب و براق کردن بدنه سهتار از لاک الکل استفاده میگردد.
تاریخچه سهتار
سهتار از خانواده تنبور است اما امروزه از نگاه روش نواختن و شکل دسته و تکنیکها بسیار به تار نزدیک است. سهتار در گذشته سه سیم (تار) داشت و اکنون چهار سیم دارد.
سیم سوم و چهارم آن نزدیک به هم قرار دارند و همزمان نواخته میشوند و مجموعه آن دو را معمولاً سیم «بم» مینامند.
با گذشت زمان کسانی چون ابونصر فارابی، ابوعلی سینا، صفی الدین ارموی و از متأخران ابوالحسن خان صبا لزوم افزایش یک سیم دیگر به این ساز را درک کرده و سهتارهای امروزی دارای چهار سیم هستند. این سیم از نظر تاریخی چهارمین سیمیاست که روی ساز قرار گرفته، ولی در ترتیب قرارگیری سیمها از پایین به بالا سیم سوم است.
سیم سوم سه تار به سیم مشتاق معروف است. به روایتی از ابوالحسن صبا این سیم را نخستین بار درویشی به نام مشتاق علی شاه به این ساز افزودهاست. صدای این ساز برای نخستین بار در سال ۱۳۰۶ با اجرای پروانه ضبط شد.
اجزای سهتار
بخشهای گوناگون ساز سهتار عبارتند از:
- سرپنجه یا جعبه گوشی
- گوشیها
- پرده قبل از شیطانک
- شیطانک
- پردههای اصلی (چهارلایی)
- پردههای فرعی (سهلایی)
- دسته
- کاسه
- صفحه
- خرک
سیمگیر
اجزای ساز سهتار
ساز سهتار دارای دو قسمت کاسه و دسته است. خرک روی صفحه و سیمگیر در انتهای کاسه قرار دارد بهگونهای که اگر ساز ایستاده روی زمین باشد سیمگیر با زمین در تماس خواهد بود. در انتهای دسته پنجه قرار دارد که محل قرارگرفتن گوشیها یا ابزارهای تنظیم کوک است. سهتار در مقایسه با تار فاقد جعبه گوشی است و گوشیها روی سرپنجه سوار شدهاند و داخل آن نیستند.
کاسه سهتار از نظر ساختاری مانند کاسه عود یا تنبور بوده ولی کوچکتر از آنها و گلابیشکل است. درازای کاسه سهتار از ۲۶ تا۳۰ سانتیمتر، پهنای آن به تناسب بین ۱۲ تا ۱۶ سانتیمتر و ژرفایش نزدیک ۱۳ سانتیمتر است. معمولاً از چوب توت یا گردو ساخته میشود. ساختار کاسه، هم میتواند یک تراش یک تکه از چوب باشد و هم از ترکهای جداگانه و به هم چسبیده ساخته شده باشد.
بدنه سهتار؛ شامل کاسه، صفحه و خرک (پل روی صفحه). در انتهای کاسه نیز سیمگیر قرار دارد.
کوک سهتار
هر چهار سیم سهتار میتوانند توسط گوشیهایی که در انتهای دسته تعبیه شده کوک شوند.
نت پایه کوک سهتار و تار معمولاً نت دو برای سیم یکم است و بقیه سیمها بر اساس سیم اول کوک میشوند. نتِ دوی مورد استفاده در سهتار، در پیانو سی وسط (Middle C) است. نت دو در موسیقی ایرانی معمولاً یک پرده پایینتر از نت دو در موسیقی کلاسیک، و برابر با سی بِمُل در دیاپازون است.
بعضی اوقات برای تمرین از پایه نت لا برای کوک سیم یکم استفاده میشود چرا که صدای ساز بمتر بوده و گوش نوازنده را آزار نمیدهد. دلیل دیگر برای استفاده از نتِ لا شلتر بودن سیمهاست و در نتیجه آسیب کمتری به سیم رسیده و عمر مفید آن بالا میرود؛ در عین حال که انگشتگذاری و اجرای تکنیکهایی مانند مضراب ریز روی سیم شل آسانتر است.
معمولاً برای هر دستگاه کوک خاصی در نظر گرفته میشود، اما بسته به دستگاه، احساس نوازنده و تم آهنگ مورد نظر میتواند متفاوت باشد. عوض شدن کوک ساز در هر دستگاه و آواز در موسیقی ایرانی منجر به عوض شدن حال و هوای آهنگها میشود اما میتوان با استفاده از کوکِ دستگاهها و آوازهای مختلف، آهنگهای مربوط به دستگاه یا آوازی دیگر را نواخت.
نامگذاری سیمها برای کوک قراردادی است. به این معنی که لازم نیست کوک سیم همان نت دیاپازون باشد. برای مثال در حالتی که قرار باشد سیم اول روی نت دو کوک شود و سیم دوم روی نت سل، میتوان هر دو را یک پرده پایینتر آورد و سیم اول را روی نت سیبمل و سیم دوم را روی نت فا کوک کرد. در موسیقی سنتی ایران میتوان هر دستگاه را با کوکهای مختلف اجرا کرد که در اینجا متداولترین آنها معرفی میشود.
پایان سخن
سهتار سازی از خانواده سازهای دوتار و تنبور بودهاست که امروزه در طبقه بندی سازهای موسیقی سنتی ایران و با پرده بندی مشابه به ساز تار به شمار میرود. در موسیقی دستگاهی ایران استفاده از سهتار بسیار رواج دارد، گرچه بیشتر برای تکنوازی مورد استفاده قرار میگیرد. این ساز برای هر دستگاه کوک ویژهای دارد ولی فاصله چهارم یا پنجم پایین رونده معمولاً بین سیمهای اول و دوم آن ثابت است.
برخی از نوازندگان پیشین عبارتند از: میرزا عبدالله، درویش خان، ابوالحسن صبا، ارسلان درگاهی، یوسف فروتن، سعید هرمزی. احمد عبادی، نورعلی برومند، داریوش صفوت، محمود تاجبخش، جلال ذوالفنون، محمدرضا لطفی، عطا جنگوک.
برخی از مشهورترین نوازندگان معاصر این ساز عبارتند از: حسین علیزاده، داریوش طلایی، داریوش پیرنیاکان، کیوان ساکت، حمید متبسم، مسعود شعاری، کیهان کلهر، بهداد بابایی. مشهورترین سازندگان سهتار از زمان قاجار عبارتند از: استاد فرجالله، حاج طایر، سید جلال، محمد نوایی(عشقی). علیمحمد صفایی، نریمان آبنوسی، مهدی کمالیان، محمود حکیم هاشمی.
نگارنده: تنبورنواز
انواع ساز | 08 تیر 03
