عود (بربط)
عود (بربط) سازی ایرانی از رده سازهای زهی زخمهای است که در خاورمیانه و کشورهای عربی شمال آفریقا رواج دارد. گاهی عود و بربط را دو ساز جداگانه در نظر میگیرند اما در واقع هر دو این سازها یکی هستند فقط عود واژهای عربی و بربط واژهای پارسی است.
بربط امروزه نقش بسیار کمتری در موسیقی ایرانی دارد در حالیکه عود عربی بر خلاف بربت ایرانی از اصلیترین سازهای موسیقی عربی است. در ایران نیز برای احیای ساز بربط تلاشهای پرثمری صورت گرفت. از جمله عود نوازان معروف میتوان به منصور نریمان، محمود رحمانی پور، اکبر محسنی و عبدالوهاب شهیدی اشاره کرد. ترکیب نوای این ساز در کتنبونار ساز تنبور و دف بسیار دلنشین است.
اجزای ساز عود
عودهای امروزی دارای کاسه گلابی شکل و دستهای نسبتا کوتاه هستند. این ساز معمولا ۱۱ عدد سیم و ۱۱ گوشی دارد که بر روی سرپنجه قرار میگیرد.
اجزای ساز عود یا برت
کاسه طنینی: کاسه عود یا بربط گلابی شکل است و اصطلاحا ساختمان آن ترکهای میباشد.
صفحه رویی: صفحه رویی ساز دارای سوراخهایی مشبک در قسمت میانی است.
سیم گیر و خرک: بر روی انتهای صفحه رویی نصب میشوند و دارای سوراخهایی است که سیمها از آنها عبور کرده و گره میخورند.
پلها: داخل بدنه بین کاسه و صفحه پل نصب شده تا از تغییر شکل صفحه در گذر زمان جلوگیری کند.
دسته: دسته از جنس چوب است و از یک طرف به کاسه و از طرف دیگر به سرپنجه متصل میباشد.
صفحه انگشت گذاری: به قسمت رویی دسته صفحه انگشت گذاری گفته میشود.
سرپنجه: سرپنجه یا جعبه گوشی محفظه توخالی است که بالای دسته قرار میگیرد.
گوشیها: قطعات کوچکی از جنس چوب هستند که سیمها به دور آن پیچیده میشوند.
شیطانک: طعهای باریک است که به اندازه عرض دسته است و در قسمت بالای آن قرار میگیرد.
سیمها: همانطور که قبل تر اشاره کردیم عود یا بربط معمولا ۱۱ عدد سیم دارد.
تفاوت عود و بربط
هر دو این سازها در واقع یکی هستند. در مقام تفاوت شاید بتوان گفت پس از آنکه اعراب با این ساز آشنا شدند نامش را عود گذاشتند. از آنجا که در موسیقی عربی از این ساز بسیار استفاده میشود تغییراتی را در آن ایجاد کردند. به همین دلیل این ساز در مقایسه با عود دارای کاسه کوچکتر و دسته بلندتر و صدای متمایزی است.
تفاوت عود عربی و بربط پارسی
در واقع میتوان گفت بربط ایرانی از نظر اندازه کوچک تر از عود مورد استفاده اعراب است. از سویی دیگر موسیقی عربی نیازمند انعکاس بیشتر و صدای بم تری بود، به همین دلیل کاسه بربط بزرگ تر ساخته شد تا جوابگوی این نیاز باشد.
بربط ایرانی در واقع یک عود کاسه کوچک با دسته ای بلندتر است. این ساز، همانند دیگر عودها پنج جفت سیم دارد و هیچ تفاوتی در نواختن آن با دیگر عودها وجود ندارد. به همین دلیل یک نوازنده که با انواع عود آشنا باشد، می تواند با این بربط نیز به سادگی بنوازد. در بربط، نسبت بزرگی کاسه به بدن انسان متناسب تر از عود عربی است. به گونه ای که وقتی نوازنده آن را در بر می گیرد، زیباتر جلوه می کند.
باربد بربطزن
پیشینه ساز بربت به دوران نوازندگی باربَد در دربار خسروپرویز باز میگردد. گفته میشود که نام بربت برگرفته از نام «باربد» میباشد. براساس مقالهای در مجلۀ پژوهشنامه ایران باستان، در دورۀ ساسانی، نقش ساز بربت در صحنههای متنوع، روی فرمهای مختلفی از ظروف فلزی نقر شده است. اغلب صحنهها نمایشدهندۀ بزمها، ضیافتها و جشنهای درباری هستند و بهطورکلی، جایگاه ویژه و رفیع ساز بربت را در فرهنگ موسیقی عصر ساسانی به تصویر میکشند.
باربد بربطزن (عودنواز)
تصویر این ساز در سنگنگارهها و مینیاتورها بهوفور ثبت شده است. استفاده از این ساز در دوران قاجار بهعلت حجم صدای کم محدود شد، به طوری که کمابیش از ارکستر موسیقی سنتی ایرانی حذف گردید. ساز بربط در دهههای اخیر به همتابراهیم قنبریمهر بازسازی و توسط نوازندگانی چون حسین بهروزینیا در کنسرتهای متعدد داخلی و خارجی نواخته شد، بهطوریکه اکنون عضوی جداییناپذیر در ارکستر موسیقی سنتی ایرانی به شمار میرود.
زریاب عودنواز
زِریاب موسیقیدان، خواننده بربطنواز بود که در قرن هشتم و نهم قمری در عراق، آفریقا و اندلس زیست. به خاطر سیاهرویی به زِریاب مشهور شد که نام توکای سیاه در آن زمان بود. گفته میشود که بر عود تاری پنجم وضع نمود. دخترش، حمدونه، نیز به موسیقی پرداخت و در خوانندگی سرآمد بود و خوانندگان بسیاری از او آموختند.
زریاب عودنواز عرب
نوازندگان عود و گیتار در کشورهای مغرب (الجزایر و مراکش) و اسپانیا معتقدند که فن عودنوازی و ابداع گیتار از کارهای زریاب بود. زریاب را همچنین آورنده آداب و آشپزی و لباسهای شرقی، و حتی خمیر دندان، به اروپا میدانند.
زریاب سه مرحله در مدرسه موسیقی قرطبه برای هنرجویان در نظر گرفت:
- آموزش وزنها و پایههای ایقاعی (ریتمیک)، بحور و کلام آواز.
- نغمههای موسیقی آوازهای بدون تزئین و به گونه تازهکار و ساده.
- در این مرحله که شاگرد ناچیز چیرگیای مییابد، تحشیه یا زائدهها و تزئینها آموزش داده میشد.
او زخمه بربط از پرهای بال کرکس (بال عقاب هم نوشتند)، جهت کامل کردن ایجاد صدادهی بهتر را ساخت. همچنین سیم پنجمی به بربط چهار وتره ساخت که مبدل بهسازی پنج وتره میگردید. او از تارهای ابریشمی استفاده مینمود زیرا دگرگونیهای آب و هوایی و شیمیایی، زیاد بر آن تأثیر نمیگذاشت و آن را در برابر ضربه و زخمه پایدارتر مینمود.
جمعبندی
عود یا بربط سازی زهی زخمهای است که نوایی پرطنین دارد و برای اجرای گروهی در کنار تنبور و سازهایی دیگر بسیار مناسب است. برای نواختن این ساز ابتدا باید کاسه آن را به شکل افقی بر روی ران پای خود بگذارید. سپس توسط مضراب بر روی سیمها زخمه بزنید تا صدا تولید شود. دست راست نواختن مضراب را بر عهده دارد و دست چپ با قرار گرفتن بر روی دسته نتهای مختلف را به وجود میآورد.
نگارنده: تنبورنواز
انواع ساز | 18 بهمن 02
