قانون
قانون یک ساز زهی است دارای یک جعبه چوبی به شکل ذوزنقه است که به وسیله دو انگشت سبابه و دو مضراب نواخته میشود. این ساز در میان سازهای زهی کوبهای قرار میگیرد و به سنتور شباهت زیادی دارد.
در سازشناسی متون کهن موسیقی، سازی سه گوش دارای هفتاد و دو وتر با تاری از ابریشم و گاه از روده و گاه از مفتول معرفی شدهاست. این ساز همانند چنگ نواخته میشدهاست. قانون از سازهایی است که از کهن در موسیقی ایرانی به کار میرفت و توانایی بیان گوشههای موسیقی ایرانی را دارد. ولی مدت مدیدی است که در ایران از یاد رفتهاست. در حالی که در کشورهای همجوار سالها است که از این ساز استفاده میشود. کمابیش از نیم قرن پیش تا کنون، موسیقیدانان ایرانی به اجرای این ساز روی آوردهاند.
تاریخچه و ریشه نام قانون
نام ساز از واژه یونانی Kanon گرفته شده، که در آن زبان به مفهوم «قانون، قاعده» است. پیرامون مفهوم واژه «قانون» دیدگاههای گوناگونی وجود دارد:
کانن canon و قاعدهای که، به ویژه بر حسب احکام شرعی کلیسای مسیحیت و منابع انجیلی وضع شده باشد.
کانن canon آثار نبوغآمیز و برجسته یک خلاق هنری
ساز کانن شکلی از یک قطعه موسیقی، ساخته شده تحت قواعد پیچیدهای که یک بخش ملودی بتواند پس از پاسی از زمان، به فاصله همصدا، اکتاو، یا فاصلههای جز آن، توسط بخشهای دیگر تقلید شود.
در موسیقی یونان قدیم، kanon نام مونوکورد است و اینک برای نشان دادن «قانون»های فیزیک صوت در آزمایشگاهها مورد استفاده قرار میگیرد.
یک «پسالتری» (psaltery) نوعی ساز که توسط اروپاییها از شرق گرفته شده و مشتق از کلمه «قانون» (qanun) عربی است. این کلمه و نه الزاماً ساز از ریشه kanon یونانی آمدهاست. در حجاری ستونهای کلیسای جامع سانتیاگو، میتوان ساز canon,mezzo canon قانون متوسط را مشاهده کرد.
(qanun) Kanun نام عربی برایسازی شبیه به پسالتری به شکل ذوزنقه و با تعداد زیادی سیم است (۶۴ سیم در قرن ۱۴). این کلمه در یونان قدیم (به این شکل Kanon) به معنای مونوکورد به کار میرفته و آن دستگاهی است که در آزمایشگاه صوتشناسی مورد استفاده قرار میگرفتهاست. نام قانون در اوایل سدهٔ دهم میلادی در کتاب شبهای عرب آمدهاست. این ساز بعدها به اروپا برده شد (احتمالاً در قرن یازدهم).
اجزای تشکیل دهنده ساز قانون
اجزای تشکیل دهنده این ساز عبارتند از:
- جعبه ذوزنقه چوبی
- پرده گردان
- شیطانک
- محل گرهِ سیمها
- سیمها
- گوشی
- خرک
- پایهٔ خرک
- شبکههای صوتیصف
- حهٔ رو
- صفحهٔ زیر
- ضلع کوچک
- ضلع بزرگ
- پوست
- حلقههای مضراب
- مضراب
- کلید کوک
تکنواز (سولیست) قانون، هرگاه با ارکستر همراهی میشود، در ردیف اول نوازندگان مینشیند و اگر در نقش همراهی با تکسرا اجرا کند، روبروی او قرار میگیرد که در این حالت نقش رهبر تکسرا را ایفا میکند. برای نواختن ساز، آن را باید روی زانوها، یا روی میز قرار داد. نوازندهٔ قانون در حالیکه روی صندلی نشستهاست، ساز را در هنگام نوازندگی روی زانوی خود میگذارد (تا ۵۰ سال پیش، ساز خیلی پایینتر از بدن نوازنده قرار میگرفت).
نوازنده دو دست خود را به فاصلهٔ یک اکتاو روی ساز میگذارد و دست چپ اندکی دیرتر از دست راست به سیم زخمه میزند، در این حالت صوتی دو صدایی، و همنام به فاصلهٔ اکتاو از ساز شنیده میشود.
شیوه نواختن ساز
برای نواختن قانون، آن را روی میزی که تا اندازهای به طرف نوازنده شیب داشته و با وضع نشستن متناسب باشد قرار داده، نوازنده مقابل آن مینشیند بهطوریکه قاعدهٔ بلند جعبه (که سیمهای ضخیم دارد) در پایین و نزدیک به نوازنده قرار گیرد. میز از صندلی نوازنده کمی بلندتر (و بهتر است زیر آن خالی) باشد، بهطوریکه در حالت نوازندگی اعضاء بدن به شکل زیر قرار گیرد:
- ساعد با بازو یک زاویهٔ قائمه تشکیل دهد.
- پشت، کاملاً صاف باشد و به طرف جلو خم نشود.
- آرنجها بیرون از بدن قرار نگیرد.
- دستها روی سیمها تکیه نکند.
برای نواختن ساز قانون معمولاً دو طریقه بهکار برده میشود:
دستها در دو طرف: هنگام اجرای ساز، دست راست به موازات پوست قانون (در قسمتی که پوست به چوب میچسبد) و دست چپ در سمت چپ ساز به موازات پرده گردانها و بهطور مایل حرکت کند. به این ترتیب دستها در دو طرف ساز قرار میگیرند.
آموزش نواختن ساز قانون
طریقه مضراب زدن: ابتدا روی یکی از سیمها به وسیلهٔ دست راست یا چپ ضربهای زده میشود. (موقع مضراب زدن انگشتهای اشاره باید از بند آخر خم شود) بهطوریکه وقتی مضراب سیم را لمس کرد صدایی که از آن برمیخیزد صاف و شفاف باشد و این در صورتی امکانپذیر است که هر سه سیم همصدا در یک لحظه و همزمان به صدا درآیند.
وسعت ساز قانون
ساز قانون در کشورهای مختلف (مانند مصر، ترکیه، ارمنستان و شوروی، ایران و…) به اندازهها و با وسعتهای متفاوت ساخته شدهاست. بدین جهت تعیین یک وسعت واحد برای ساز قانون مقدور نیست.
- قانونهای (مصری) ۲۶ صدایی
- قانونهای (ترکیه) ۲۴ و ۲۵ صدایی
- قانونهای (ارمنی) ۲۲ صدایی
- قانونهای (ایرانی) ۲۷ صدایی
هر دو دست از شانهها در حالت نواختن آزاد باشد. (به دست فشاری وارد نشود) گاه ممکن است بنا به ضرورت مجبور به قرار دادن قانون بر روی پا باشیم. در این شرایط یک پا را بر روی پای دیگر انداخته و ساز را روی پا قرار میدهیم. حتی میتوان روی زمین (به اصطلاح عامیانه چهار زانو) نشست و ساز را روی پاها قرار داد.
پایان سخن
برخی اختراع این ساز را به افلاطون نسبت میدهند و عدهای بر این باور اند که مخترع این ساز فارابی است و برخی دیگر میگویند منشأ آن خراسان بوده و در قرن سیزدهم میلادی در موصل پیدا شده، هر چند هیچیک از این نظردهندگان دلیل بر ادعای خود ندارند. واقعیت این است که در فرهنگ کلاسیک شرق، ردی از سازهای خانوادهٔ سیتار پیدا نشده و سرچشمهٔ قانون نیز، مانند سرچشمهٔ بسیاری از سازهای دیگر، تاریک ماندهاست. آنچه بیشتر محتمل میرسد این که قانون از سرزمینهای خاور نزدیک به اروپا رسیده و در کشورهای اروپایی با مکانیزه کردن آن، بزرگترین ساز کلاویهدار سیمی را ساخته و پرداختهاند.
قانون را باید سازی از اوایل اسلام دانست. ترکها، زمانی چند این ساز را فراموش کرده بودند، اما از زمان محمود دوم (۱۸۹۹–۱۸۰۸)، عمر افندی، آن را از شام به ترکیه آورد و به سرعت میان مردم رواج یافت.
فارابی این ساز را هزار سال پیش، به صورت ۴۵ سیمی اختراع و در کتاب خود «کتاب موسیقی کبیر» بیان کردهاست. صفیالدین آن را «نزهه» نامیدهاست. امروزه در سراسر آفریقا و آسیا، ساز قانون از ردهٔ سازهای سنتی و هنری اعراب بهشمار میرود.
نگارنده: تنبورنواز
انواع ساز | 08 اردیبهشت 03
