قیچک
قیچک یکی از سازهای زهی زیردسته سازهای آرشه‌ای در موسیقی ایرانی است که شباهت زیادی به کمانچه دارد و با آرشه نواخته می‌شود. این ساز دارای قدمت بسیار زیادی است و در از دیرباز در موسیقی نواحی ایران کاربرد فراوانی داشته‌است.
این ساز از نظر نوازندگی شبیه به ویولن‌سل است و حتی در نوع بزرگ‌تر آن که به قیچک بم معروف است، از آرشه ویولن‌سل استفاده می‌شود. همچنین مانند تار دارای دو کاسه است ولی ترکیب آن با تار متفاوت می‌باشد. برای نمونه، دهانه آن برای تشدید صداهایی است که از پشت خرک در کاسه پایین طنین می‌‌افکند.
شکل ساز قیچک
شکم ساز از دو قسمت مجزا از یکدیگر تشکیل می‌شود:
قسمت تحتانی کوچک‌تر و به شکل نیم‌کره است که بر سطح مقطع جلو پوست کشیده شده و خرک ساز روی پوست قرار دارد.
قسمت بالایی بزرگ‌تر، مثل چتری روی قسمت پایینی قرارگرفته و هر دو قسمت توسط سطح منحنی از عقب به هم اتصال یافته‌اند. در نتیجه در جلو یا بین دو قسمت، حفره‌ای تشکیل شده‌است.
سطح جلویی قسمت بالا، جز در ناحیهٔ وسط که زیر گردن ساز قرارگرفته به‌صورت دو شکاف پهن باز است. دسته ساز تقریباً در نصف طول خودروی شکم قرارگرفته و نیمهٔ دیگر در بالا به جعبهٔ گوشی‌ها متصل است. دسته فاقد پرده (دستان) است. جنس کاسه طنینی قیچک از چوب گردو یا توت بوده و سیم‌های آن فلزی هستند.
با رواج بیشتر قیچک، سه گونه از آن وجود دارد:
- قیچک سوپرانو: به طول ۵۶٫۵ سانتیمتر
- قیچک آلتو: ۶۳ سانتیمتر
- قیچک باس: به همان نسبت بزرگ‌تر
وسعت هریک از این انواع حدود سه اکتاو است. قیچک سوپرانو سازی است که قابلیت تکنوازی و همنوازی هر دو را حائز است ولی دو نوع دیگر (آلتو و باس) بیشتر به منظور همنوازی در ارکستر به کار می‌رود. آرشه غیچک، پس از استاندارد سازی، عیناً همان آرشه ویولن است.
خاستگاه ساز قیچک
ساز قیچک اساساً محلی است و بیشترین رواج را در نواحی جنوب شرقی ایران، بویژه استان سیستان و بلوچستان، استان کرمان و هرمزگان دارد. در سال‌های اخیر این ساز در شهرهای دیگر نیز استفاده می‌شود. در آن نواحی طبق عقیده و سنت اهالی، برای معالجه امراض به‌کار می‌رود.
قیچک بلوچستان از لحاظ تکنیک اجرایی و ساختمان در شمال و جنوب با تغییراتی همراه است. برای نمونه نوازندگی قیچک در میناب با منطقه سرحد متفاوت است که دلیل آن خاستگاه متفاوت مردمان هر منطقه از موسیقی و ساز است. این ساز بخش عمده‌ای از رپرتوآر اجرایی سرزمین بلوچستان را بر عهده دارد. نکته‌ای که این ساز را از دیگر آلات موسیقی بلوچستان متمایز می‌سازد قابلیت های اجرایی آن در موسیقی سازی و توانایی بالا برای همراهی با آواز است.
موسیقی آوازی در سرزمین‌های جنوب شرقی ایران از ارجحیت بیشتری نسبت به گونه‌سازی در میان مردمان برخوردار است. بنابراین همراهی قیچک با آواز موجب شد که این ساز به بخشی جدا نشدنی از موسیقی مردمان بلوچستان تبدیل شود. گویش مردمان بلوچستان یکی از شاخص‌های موسیقی آنها محسوب می‌شود. تحریرها با فواصل پرش‌دار و اجرای پی در پی نغمات در برخی از مقام ها لحن اصلی ساز غیچک را نیز تشکیل می‌دهد به طوریکه با شنیدن صدای این ساز می توان دریافت که متعلق به بلوچستان است.
در شمال افغانستان نیز غیچک در موسیقی سنتی رواج وسیعی دارد. در ولایات مثل بغلان، کندز و بلخ از قیچک در محافل عروسی و دیگر مراسم خوشی استفاده می‌شود.
معرفی قیچک‌های محلی
قیچک‌های محلی در دو نوع قیچک بلوچستان و قیچک سیستان وجود دارند که دارای شباهت‌ها و تفاوت‌هایی با یکدیگر هستند. در ادامه به معرفی این دو نوع ساز قیچک محلی می‌پردازیم.
قیچک بلوچستان (سروز یا سرود)
سروز که در بلوچستان پاکستان به آن ساروز یا سارود هم می‌گویند در زبان فارسی به قیچک یا غژک معروف است. این ساز از سازهای رایج در ایران قدیم بوده و امروزه بیشتر در بلوچستان و سیستان و به صور پراکنده در استان‌های هرمزگان و کرمان کاربرد دارد. از نظر ظاهری تقریبا شبیه غیچک شهری است، ولی دارای تعداد سیم بیشتر (۱۰ یا ۱۱) است. ۴ تا از سیم‌ها سیم‌های اصلی هستند که آرشه روی آنها کشیده می‌شود و روی بقیه‌ی سیم‌ها آرشه کشیده نمی‌شود و از ارتعاش سیم‌های اصلی مرتعش می‌شوند. از قیچک بلوچی برای همراهی آواز‌های بلوچی در مراسم‌های شادی و عروسی و موسیقی درمانی استفاده می‌کنند.
قیچک سیستان
از نظر ساختمان و ویژگی‌های ظاهری شبیه ساز غیچک بلوچی است، اما دارای کاسه‌ی طنینی کشیده‌تر بوده و تکنیک‌های ساده‌تری دارد. دارای ۱۰ سیم است که ۳ تای آن اصلی و ۷ تای آن فرعی است. از قیچک سیستانی برای همراهی آواز‌های سیستانی با همراهی ساز‌هایی مثل دهل بزرگ و قاشقک استفاده می‌شود. همچنین در مراسم‌های شادمانی و ختنه سوران هم از این ساز استفاده می‌کنند.
پایان سخن
ساز قیچک یک ساز زهی آرشه‌ای مقید است. این ساز هم در موسیقی دستگاهی و ملی و هم در موسیقی محلی مورد استفاده قرار می‌گیرد. ساز قیچک را هم با آرشه می‌توان نواخت و هم با مضراب.قیچک یک ساز زهی آرشه‌ای مقید است که در ساخت آن از چوب، پوست و فلز استفاده می‌شود. این ساز در ابتدا در موسیقی محلی و نواحی ایران استفاده می‌شد، ولی با گذشت زمان و با تغییرات مختصری که در آن ایجاد شد در گروه نوازی سازهای ملی نیز متداول شد و آن را قیچک شهری نامیدند. نوع محلی بیشتر در بلوچستان و سیستان رواج و کاربرد دارد.
این ساز در انواع معمولی، محلی و آلتو و باس وجود دارد. برای تامین صدای بم در گروه نوازی‌های سازهای ملی ساخته و استفاده می‌شوند. قیچک شهری برای گروه نوازی ملی و موسیقی دستگاهی استفاده می‌شود. برای نواختن این ساز، آن را نشسته و به صورت عمودی با دست چپ نگه می‌دارند و با دست راست آرشه را به صورت افقی، در حرکات رفت و برگشت بر سیم می‌کشند. طول این ساز حدود ۵۶ سانتی متر است و اجزای اصلی آن عبارتند از کاسه، دسته و سرپنجه.
نگارنده: تنبورنواز
انواع ساز | 02 خرداد 03
