چگور (قپوز)

چُگور (قپوز) یک ساز زهی و زخمه‌ای است که اوزان‌های قدیم یعنی اجداد عاشیق‌های کنونی می‌نواختند. سازی که امروزه در دست عاشیق‌های آذربایجان دیده می‌شود، «ساز» یا «ساز عاشیقی» نام دارد. اینکه آیا قوپوز، چگور و ساز یکی بوده‌اند و یا اینکه شکل ظاهری قوپوز و چگور در قدیم چگونه بوده است، به روشنی مشخص نیست.

عاشیق‌های ساوه، قزوین، همدان و ایل قشقایی در حال حاضر به سازشان چُئگور می‌گویند. چئگورهای این مناطق امروزه همان ساز عاشیقی متداول در آذربایجان است. از نظر تاریخ، موسیقی هر منطقه و مکان جغرافیایی از تاریخ و زندگی آن بخش تاثیر می‌گیرد.

موسیقی آشیقی یکی از قدیمی‌ترین موسیقی‌ها در منطقه آذربایجان است و از زندگی اجتماعی آنها الهام می‌گیرد. رشد و تکامل هر ساز حتی هنر آشیقی مانند دیگر ابزار موسیقی شکل و ظاهر اولیه خود را حفظ نکرد. اما نکته مهم این است که تحول نقش اجتماعی این هنر در طول تاریخ نسبت به دوران خود دارای نقش و خصوصیات تازه‌ای شد. ساز قوپوز یا چگور از قدیم‌ترین سازها به شمار می‌آید و مادر همه سازهای آذربایجان نامیده می‌شود.

ساختار ساز چگور

چگور نیز مانند دوتار و تنبور کاسه‌ای نیمه‌گلابی شکل و دسته‌ای متصل به آن دارد. سیم‌ها در امتداد دسته و کاسهٔ ساز کشیده شده‌است و با انگشت‌گذاری و زخمه‌زدن نغمه‌ها شنیده می‌شوند.

کاسهٔ ساز نسبتاً حجیم، نیمه‌گلابی‌شکل، ترکه‌ای و چندتکه است. در قدیم از ۹ ترکه در ساختمان این ساز استفاده می‌کردند. عدد ۹ در ساز عاشیقی اهمیت و جایگاه مهمی دارد. این ساز در شکل سنتی خود دارای ۹ وتر (سیم)، ۹ دستان و کاسه‌ای ۹ قسمتی است. امروزه به ترکیبات ۹ تایی در ساختمان ساز کمتر توجه می‌شود. در سازهای امروزی تعداد دستان‌ها و ترکه‌ها بیشتر شده (۱۱ تا ۱۳ ترکه) و تعداد وترها به ۷ تا ۸ وتر کاهش یافته است.

اجزای ساز چگور

نواختن این ساز هنوز هم میان ترکهای ایران رایج است. چگور رایج در جمهوری آذربایجان و نواحی ترکنشین ایران، معمولاً نُه‌سیمه است و نسبتاً از دوتار و تنبور بزرگ‌تر است.

نوعی از چگور نزد عاشیقها در آذربایجان قُپوز نامیده می‌شود وسازی شبیه باغلاما است.

تفاوت چگور معمول در منطقه همدان با قوپوز یا ساز عاشیقهای آذربایجان و سازهای مشابه ترکیه‌ای (چؤگؤر، باغلاما، تامبورا و دیوان) در کوک سیم‌ها و تعداد و فواصل پرده‌هاست؛ همچنین سازهای مذکور در شکل و اندازهٔ کاسه و صفحه تفاوتی اندک با هم دارند.

چوگورنوازان در اجرای برخی از مقام‌ها با انگشت شست بر سیم‌های واخوان (شش سیم بالا) پرده‌گیری می‌کنند (عاشیقهای آذربایجان و به‌خصوص اوزان‌های ترکیه در استفاده از سیم‌های چهارم به بعد مهارت بیشتری دارند).

تفاوت ساز چگور با سازهای زهی دیگر

تفاوت چگور با دیگر یازهای زهی مشابه اش ازجمله دوتار، دیوان، باغلاما، تنبور در فاصله و تعداد پرده‌ها و کوک سیم‌های آن است. همچنین نواختن این ساز اصیل در مناطق مختلف با سبک‌های متنوع و بسته به سطح مهارت نوازنده متفاوت است. به طور مثال چگور نوازان در اجرای برخی از مقام‌ها با انگشت شست بر شش سیم بالا ( سیم‌های اخوان ) پرده گیری می‌کنند. عاشیهای ماهر مناطق آذربایجان مهارت خود را در استفاده از سیم‌های چهارم به بعد به رخ می‌کشند.

مقایسه ساز چگور با تنبور، دیوان و باغلاما

نواختن سرانگشت سوم یا چهارم دست راست بر صفحه این ساز اصیل از تکنیک‌های رایج در بین نوازندگان خانواده سازهای باغلاما در ترکیه است. این نوازندگان سبک خاصی در پرده گیری به شکل نزولی دست چپ بر دسته ساز دارند. نوازنده در این سبک با انگشت سوم بر پرده la کرن پس از پرده la وsol بمل پس از پرده sol اشاره می‌کند این فن در نواختن کمانچه محلی نیز مرسوم است.

ساز چوگور معمولا یازه تا سیزده پرده دارد. نوازندگان حرفه‌ای این ساز گاها چندین پرده با نواری باریک از جنس حصیر یا نخ پلاستیکی بر روی صفحه آن تعبیه می‌کنند. تمامی پرده‌های چگور یا اصلی و یا نیم پرده هستند به جز پرده اول که کرن یا ربع پرده است.

در نواختن مقام‌ها و نغمه‌های ترکی معمولا از پرده‌های اول ، سوم، پنجم، هفتم ، هشتم و دهم استفاده می‌شود. نوازندگان چوگور برای اجرای بعضی از مقام‌ها با انگشت شصت بر شش سیم بالا پرده گیری می‌کنند. به طور معمول نوازندگان آذربایجان ( عاشیقها ) و ترکیه ( اوزان‌ها ) در استفاده از سیم‌های چهارم به بعد مهارت بیشتری دارند.

آشیق‌ها چه می‌نوازند؟

از زمان‌های قدیم در میان مردمان ترک، هنرمندانی که با عناوینی همچون؛ شامان، قام، باخشی، وارساق و در نهایت اوزان معروف هستند، به هنرنمایی می‌پرداخته‌اند. این هنرمندان در حقیقت اجداد آشیق‌های معاصر محسوب می‌گردند. همانگونه که هنر اوزان در طول قرن‌ها و هزاره‌ها تکامل یافته و به هنر آشیقی تبدیل شده‌است، ساز قوپوز نیز طی یک سیر تکاملی مشابه، به ساز معاصر تبدیل گردیده و نام “ساز آشیق” را از آن خویش نموده است.

مجسمه‌ها و آثار بسیاری وجود دارند که از قدمت قوپوز و اوزان سخن می‌گویند. یکی از مهم‌ترین آن‌ها، مجسمه یک آشیق کشف شده از کوه شوش است که قدمت آن به هزاره دوم قبل از میلاد باز می‌گردد و هم اکنون در موزه‌ی《لوور》پاریس نگهداری می‌شود.

قوپوز (Qopuz) قدیمی‌ترین آلت موسیقی ترک‌ها است و میتوان گفت یکی از سازهای اصلی و مادر در موسیقی شرق میباشد. قوپوز در زمان‌های قدیم به عنوان ساز اصلی هنرمندان اوزان مردمان ترک در سراسر جهان بوده است.

این آلت موسیقی که در بین مردمان ترک به شکل وسیعی گسترش یافته بود، بعدها با نام‌های “کوبوز”، “کوبزا”، “کوموز”، “کومیز” و سایر اسامی مشابه در برخی کشور‌های اروپایی از جمله: اوکراین، لهستان، مجارستان، مولداوی و… راه یافته و مورد استفاده قرار گرفته است.

کتاب آواز چگور

کتاب آواز چگور نوشته محمدرضا محمدی آملی است که به زندگی و شعر مهدی اخوان ثالث می‌پردازد. این کتاب شامل متن‌های ادبی و شعرهایی در قالب‌های غزل، رباعی، نو و مثنوی، با مضمون‌های عارفانه، عاشقانه، مذهبی و تقدیمی است. پاره‌ای از عنوان‌های این سروده‌ها عبارت اند از: به ترتیب عشق؛ گمشده؛ تا خدا؛ شکوفه عشق؛ بانوی من؛ زهر و شکر؛ زوال خودپرستی؛‌ای معتقد‌ای ماه محرم؛ مجال عاطفه؛ آشنایان بیگانه؛ فخر مادری؛ امیر عدالت؛ جویبار عاطفه؛ بغض شکسته؛ همیشه در خواب منی؛ هدیه در خواب؛ رهگذر نور؛ ترانه شیدایی؛ تفسیر عاشقانه؛ سوره حمد؛ و لعل بدخشان.

کتاب آواز چگور

شعر اخوان یکی از سرچشمه‌های زلال شعر امروز است و تأثیر آن بر نسل خودش و نسل بعدی مهم است. اخوان میراث شعر و نظریه نیمایی را با هم تلفیق کرد و نمونه‌ای ایجاد کرد که بدون این که از سنت گسسته باشد، بدعتی بر جای گذاشت. اخوان مضامین خاص خودش را داشت، مضامینی در سوگ بر آنچه که در دلش وجود داشت ـ این سوگ گاهی به ایران کهن بر می‌گشت و گاه به روزگاران گذشته خودش و اصولاً سرشار از سوز و حسرت بودـ این مضامین شیوه خاص اخوان را پدید آورد به همین دلیل در او هم تأثیری از گذشته می‌توانیم ببینیم و هم تأثیر او را در دیگران یعنی در نسل بعدی می‌توان مشاهده کرد.

جمع‌بندی

ساختار ساز چوگور از یک کاسه طنینی به شکل گلابی و دسته‌ای مثل دسته ساز تنبور تشکیل شده است. کاسه چگور از سه تار بزرگتر است. این ساز بیشتر در مناطق آذری زبان ایران رایج بوده و نواخته می‌شود. ساختار این ساز در آذربایجان نه سیمه و بزرگتر از تنبور و دوتار است. ساختار چگور در نواحی مختلف تفاوت هایی دارد. نوعی از آن که در بین آذری زبانهای بخش آذربایجان ایران متداول است و توسط عاشیقها مورد استفاده قرار می‌یگرد قپوز نام داشته و شبیه ساز باغلاما است. نوعی دیگر از چگور که در همدان رایج است از نظر فواصل و تعداد پرده‌ها و کوک سیم‌ها با مدل‌های آذربایجانی و ترکیه‌ای این ساز و سازهای مشابه آن تفاوت دارد.