حیران علیشاه
حیران علیشاه (سید صالح ماهیدشتی) از شاعران کرد سده سیزدهم و چهاردهم است که در سال ۱۸۳۴ در ماهیدشت کرمانشاه متولد شد. اشعار او عاشقانه و عارفانه و شامل مثنوی به سبک گورانی و غزل است.
این اشعار نزد تنبورنوازان بسیار مورد اقبال است و در آلبوم حیرانی شهرام ناظری و آئین مستان از سید خلیل نیز استفاده گردید. آلبوم موسیقی بانگ اهورایی با آهنگسازی و خوانندگی رامین کاکاوند توسط مرکز موسیقی حوزۀ هنری در یادبود سید صالح ماهیدشتی منتشر شد.
زندگی حیران علیشاه
حیران علیشاه در سال ۱۸۳۴ (۱۲۵۰ هجری قمری) در ماهیدشت در کرمانشاه به دنیا آمد. پس از آمدن معصومعلیشاه دکنی از هندوستان به ایران، در سن جوانی به عرفان و سلو طریقت گرویدد.
غلام کیوان سمیعی به سفر وی به شیراز در اوایل جوانی برای دیدار و سرسپاردن به منورعلیشاه شیرازی اشاره دارد. او این سفر را سبب آشنایی وی با دیگر مشایخ نعمتالهی همچون محمدحسن عبدالعلیشاه و رحمتعلیشاه دانستهاست. منورعلیشاه سرسپاردن او را به عبدالعلیشاه واگذار میکند. سیدصالح به دنبال وی از شیراز به کاشان میرود و چندین بار به این شهر سفر کرده و آنقدر میماند تا سرانجام موفق به اخذ اجازۀ دستگیری از او میشود.
علینقی میرزا در مقدمهای که بر دیوان سید صالح نگاشته، نوشته که وی در این سفر مدام این شعر را زمزمه میکرد:
سید صالح با نام حیرانعلیشاه از کاشان به کرمانشاه بازمیگردد. او در کنار مشایخی همچون سیداسماعیل اجاق (صادقعلیشاه) و حاج سیدآقابزرگ در آن شهر یه استقلال به دستگیری از مریدان مشفول میشود. از جمله مریدان سرشناس سید صالح میتوان به افرادی مانند ابوالقاسم لاهوتی اشاره کرد.
درگذشت حیران علیشاه
سید صالح ماهیدشتی در ۱۵ اوت سال ۱۹۰۵ (۱۲۸۴ خورشیدی) در کرمانشاه درگذشت. آرامگاه سید صالح ماهیدشتی در شهر کرمانشاه و در خیابان رشیدی در مکان خانقاه مظفریه قرار دارد. این قبر در گورستان قدیمی شهر کرمانشاه، در مسیر یکی از دروازههای قدیمی شهر کرمانشاه که به دروازه اصفهان معروف بودهاست، در کنار مقبرۀ ملاعبدالجلیل زنگنه کرکوکی، مظفرعلیشاه کرمانی و نیز شاه تیمور بانیارانی واقع شدهاست.
مریدان سید صالح برای وی در کرمانشاه در مسیر دروازه اصفهان و بر مزار آقامحمدتقی کرمانی (مطفرعلیشاه) خانقاهی ساختند که بعداً خود سید صالح نیز در آن به خاک سپردهشد. درویشان در مراسم و اعیاد مذهبی و نیز هر شب جمعه در خانقاه اجتماع کرده و به خواندن اشعار کردی سید صالح میپرداختند.
فریدالملک قراگوزلو کارگزار مهام خارجه که در زمان حیات سید صالح به کرمانشاه آمده، دربارۀ این خانقاه در خاطرت خود مینویسد:
۲۹ صفر ۲۲ طرف عصر به خانقاه جناب عمدهالسالکین آقای آقاسید صالح به روضه رفتم، از وضع مجلس روضۀ ایشان که اغلب از دراویش و فقرا و بیریا بود خوشم آمد. جناب آقای سید صالح را تا آن روز ملاقات نکردهبودم. شخص مرتاض ساکت دیدم سناً قریب هفتاد به نظر آمد.»
سید صالح دستکم دو بار به عتبات مسافرت کرد. بار نخست به وصیت منورعلیشاه تدفین وی را در عتبات عالیات انجام داد؛ و بار دوم به همراه اسداللهخان ظهوری زنگنه که وی نیز از مریدان عبدالعلیشاه بود به آن منطقه رفت. وی همچنین یک سفر نیز به مشهد داشتهاست.
اشعار سید صالح ماهیدشتی
اشعار سید صالح ماهیدشتی نخستین بار در سال ۱۹۱۷ (۱۳۳۶ هجری قمری) در چاپخانۀ شرافت احمدی در کرمانشاه در کتابی با نام کنز العرفان به چاپ رسیدهاست. محمدعلی سلطانی از این کتاب به عنوان دومین کتاب چاپی به زبان کردی در ایران پس از رسالۀ نهزانی سعیدخان کردستانی یاد کردهاست. این کتاب در سال ۱۳۲۴ خورشیدی به کوشش و با مقدمۀ حسن حیرانی تجدید چاپ شدهاست.
سید صالح ماهیدشتی در سرودن شعر کردی توانا بود و همچنین بیشتر اشعار او دارای مفاهیم عرفانی بودهاست. محمدعلی سلطانی هم اشعار کردی و هم اشعار فارسی وی را از نظر ارزش ادبی غنی دانسته و زبان آن را روان و گویا عنوان کردهاست و معتقد است که وی برای نخستین بار اصطلاحات نوی صوفیانه همچون کهنه خواص، قلاش، قلندری، پیره غلام و … را وارد زبان شعری حوزۀ فرهنگی خود کردهاست.
به لحاظ زبان شعری، میتوان اشعار کردی وی را در سنت شعری گورانی و هورامی دستهبندی کرد، اما سلطانی معتقد است برخی از اصطلاحات هورامی به سبب تصحیح دیوان وی توسط میرزا عبدالقادر پاوهای وارد کار وی شدند.
پایان سخن
سید صالح ماهیدشتی با میرزا عبدالقادر پاوهای رابطۀ نزدیکی داشت و به سبب همین نزدیکی و معاشرت، دیوان خود را برای تصحیح به وی سپرد. این تصحیح مبنای نخستین چاپ کتاب بوده که به کوشش محمدحسنخان صارمالسلطنه انجام شدهاست و غلطها فراوانی نیز داشتهاست. دومین تصحیح کتاب را محمدعلی سلطانی انجام داد که در انجام آن علاوه بر نسخۀ چاپی، چندین نسخۀ خطی نیز مبنا قرار دادهاست و خوشنویسی آن را فریبا مقصودی بر عهده داشتهاست.
بسیاری از اشعار سید صالح ماهیدشتی توسط موسیقیدانان آهنگسازی شده و خوانده شدهاست. از آنجمله میتوان به اشعار یاوهران مهسم و یا هوو یا مهن هوو اشاره کرد. سیدخلیل نیز در آلبوم آئین مستان شعری از او را خواند.
منبع
ماهیدشتی، محمد صالح، حیرانعلیشاه. کنز العرفان، تصحیح و مقابله و مقدمه و شرح احوال شاعر به سعی و اهتمام محمدعلی سلطانی؛ خط فریبا مقصودی، تهران: سُها، ۱۳۸۵.
نگارنده: تنبورنواز
مقاله تنبور | 07 شهریور 03
