مقامهای تنبور
مقامهای تنبور اشاره به نواهای ماندگاری از موسیقی تنبور دارد که در سه دسته مقامات کلام، مجلسی و مجازی تقسیم‌بندی می‌شوند. تعداد این مقام‌ها در مجموع هفتاد و دو مقام است و البته گاهی روایت‌های متعددی دارند.
در رپرتوار موسیقی تنبور حدود ۷۲ مقام وجود دارد که ۱۶ مقام آنها مربوط به مقام مجلسی و ۵۶ مقام نیز مربوط به مقام حقانی یا کلام است. پایه و اساس موسیقی تنبور همانند موسیقی کلاسیک ایرانی بدیهه‌سرایی است. برای نمونه اگر نوازنده‌ای یک مقام را دو بار در یک روز هم اجرا کند، به‌طور یقین یکسان در نمی‌آید. یکی از ویژگی‌های مقامهای تنبور قابلیت مدگردی آنهاست، یعنی نوازنده عملاً می‌تواند از یک مقام به دیگر مقام‌ها مدگردی کند و پس از انتقال از چند مقام به مقام اصلی بازگردد.
انواع مقامهای تنبور
در مجموع مقامهای تنبور سه دسته اصلی هستند:
انواع مقامهای تنبور
مقامات مجلسی قدیمی‌ترین مقامات تنبور هستند که قدمت آنها بسیار کهن است و از گذشته‌ای بسیار دور برجای مانده‌اند. قدمت آنها به درستی برای ما معلوم نیست، اما بر پایه نقل قول‌های شفاهی از قدما، هزاره‌ها از عمر این مقامات می‌گذرد.
مقامات کلام حقانی (پردیوری و یاری) عرفانی‌ترین و مهم‌ترین مقامهای تنبور هستند که از قداست بیشتری از دیگر مقامهای تنبور برخوردارند. اشعار این مقام‌ها به زبان کردی و از متون مقدس یارسان خوانده می‌شود.
مقامات مجازی تنبور آن دسته از نواهایی هستند از سازهای دیگر یا بوسیله نوازندگانی خوش‌ذوق در قرن چهاردهم وارد تنبور شدند و با آن عجین گشتند. این مقام‌ها به‌طور عمده از مقامهای سرنا هستند که توسط دوزله و نرمه‌نای و تمبک و شمشال و کمانچه نواخته می‌شوند.
مقامهای کلام حقانی (یاری)
اساسی ترین بخش موسیقی تنبور ، موسوم است به سرودهای دینی اهل حق یا مقامهای حقانی که نزد پارسان به کلام مشهورند. این مقام ها تنها با تنبور و آواز اجرا می شوند. هر کلام متن معینی دارد و این متون از گفته ها و سروده‌های بزرگان پارسان (اهل حق) است. متون کلام ها عمدتا منظوم و حجایی است و سروده های مذهبی آیینی آن از کتاب نامه سرانجام و سایر کتابهای دینی اهل حق است. تعداد کلام های اصلی ۷۲ مقام است. این کلام ها که به کلام های پرد یوری شهرت دارد، متعلق به دوره پیش از سلطان اسحاق تا زمان او هستند.
مقامهای باستانی (مجلسی)
تنبور نوازان گاه این مقام‌ها را غیر یاری، غیر کلام یا غیر حقانی می نامند. تنبور، مهم ترین ساز اجرا کننده این مقام‌ها است. بخشی از این مقام ها ، با سازهای سرنا، دهل، دوزله، نرمه نای و شمشال نیز اجرا می‌شوند که برخی از آنها به علت پیچیدگی و نامانوس بودن به دست فراموشی سپرده شدند. بیشتر این مقام‌ها در کوک تنبور طرز نواخته می شوند. چنانکه سابق بر این اشاره شد حوزه رواج تنبور در کرمانشاهان در دو کانون اصلی صحنه و گوران متمرکز است. از آنجا که تجمع یارسان (اهل حق) در گذشته بیشتر در منطقه گوران بود، مقامهای تنبور این منطقه تا حدودی اصیل تر باقی ماندند.
مقامهای مجازی
مقام های مجازی را گورانی نیز می خوانند. ترانه ها ، آهنگ های رقص و بسیاری از نمونه های مختلف موسیقی کردی در این بخش قرار می گیرد. این دسته از مقام ها تا حدی از دو دسته دیگر جدیدترند. مقام های مجازی اگرچه در مقایسه با سایر مقام ها از روحانیت کمتری برخوردارند اما از ویژگی های هنری بسیار والایی برخوردارند. مقام های مجازی با آواز ، سرنا و دهل، دوزله، نرمه نای و تنبک، شمشال و کمانچه نیز اجرا می شوند. این مقام ها از تنوع شگفت انگیزی برخوردارند و به عبارتی گسترده ترین بخش موسیقی کردستان و کرمانشاهان را می‌سازند.
خلاصه و جمع‌بندی
مقامهای پردیوری، کلام یا حقانی (مقامهای پردیوری به دو دسته تقسیم می‌شوند. یک دسته از آنها مربوط به دورهٔ بعد از سلطان سهاک یا پردیور می‌شود که بعد از این دوره به وجود آمدند و دستهٔ دیگر مقام‌ها مربوط به دروهٔ سلطان سهاک یا دوره پردیور می‌شود که در این دوره مقدس به وجود آمدند و دارای تقدس بیشتری هستند.
از مقامهای مجلسی با عنوان مقامات اسطوره‌ای و باستانی یا هوره نیز یاد می‌شود. مقامات مجلسی شاخه‌ای دیگر از مقامات تنبور هستند که این مقامات معمولاً با وزن آزادند، اما گاهی در ابتدا یا در انتها یا در وسط بعضی از آنها، مانند سه‌‌رته‌رز باریه، قه تار و سحری، موسیقی پنج ضربی، ده ضربی، دو ضربی یا هفت ضربی می‌شود. چون در این مقامات فرم‌های آوازی مور و هوره وجود دارد، به آنها مقامات «هوره» نیز می‌گویند.
نگارنده: تنبورنواز
مقامهای تنبور | 15 دی 02
