مقام‌های مجازی تنبور
مقام‌های مجازی تنبور آن دسته از نواهایی هستند از سازهای دیگر یا بوسیله نوازندگانی خوش‌ذوق در قرن چهاردهم وارد تنبور شدند و با آن عجین گشتند. این مقام‌ها به‌طور عمده از مقام‌های سرنا هستند که توسط دوزله و نرمه‌نای و تمبک و شمشال و کمانچه نواخته می‌شوند.
نوازندگان پیشین که در تنبور مهارت داشتند با الهام از نواهای ماندگار و دلنشین، آن را به این ساز پیوند دادند. رفته رفته اکثر نوازندگان آنها را در کنار سایر مقام‌های تنبور اجرا کردند، تا اینکه این مقام‌ها به عنوان بخشی از مقام‌های تنبور در میان نوازندگان این ساز معرفی شدند. این مقام‌ها عمدتاً سازی هستند و ریتم‌های متنوع تر و تند تری نسبت به سایر مقام‌ها دارند. اگرچه نسبت به مقام‌های حقانی و مقام‌های مجلسی از روحانیت کمتری برخوردارند.
مقام‌های مجازی را می‌توان به سه گروه کلی تقسیم کرد. گروه نخست مقام‌های قدیمی هستند مانند جلوشاهی، سوار سوار و بایه بایه. گروه دوم آن‌هایی هستند که توسط افراد نیک‌سرشت و درویش مسلک در یکصد سال گذشته ساخته شدند. آنها در جم خانه‌ها و خانقاه‌ها می‌نوازند و به آهنگ‌های خانقاهی نیز معروفند. گروه سوم، هر مقام دیگری را گویند که جزو مقام‌های اصلی تنبور نباشد. بر این اساس، بعضی از نوازندگان قدیمی تمام مقام‌ها را به دو دسته حقیقی و مجازی تقسیم می‌کنند.
مقام‌های مجازی تنبور
در تنبور با مقام‌هایی روبه‌رو می‌شویم که پیشتر در سازهای دیگر اجرا می‌شدند. حزئی از مقام آن سازها محسوب می‌شوند. در گذر زمان این مقام‌ها بوسیله مشاهیر بزرگ موسیق و یا با خلاقیت افراد نخبه وارد ساز تنبور شدند. سپس به نظمی مشخص تبدیل گشتند و لحن و رنگ و بوی تنبور را به خود گرفتند. از این مقام‌ها با عنوان مقام‌های مجازی یاد می‌شود و شامل شادی چون سماع، غم یا رزم و پیکار هستند. به جرات می‌توان گفت بیشترین تاثیرپذیری تنبور از سرنا است [کتاب مقام‌های باستانی تنبور].
مقام‌های مجازی در دسته موسیقی اصیل تنبور قرار نمی‌گیرند. هر آنچه به غیر از مقام‌های کلام و مجلسی وارد موسیقی تنبور شد را مجازی گویند. این قطعات بسیار قدیمی هستند و روایت‌های گوناگونی پیرامون آنها وجود دارد.
این دسته مقام‌ها بیشتر با ساز سرنا، کمانچه و دوزله اجرا می‌شدند. تنبور نوازان در طی سال‌ها این قطعات زیبا را فرا گرفتند و در گذر زمان به عنوان مقام‌های مجازی جزئی از موسیقی تنبور شدند. مقام‌های مجازی را می‌توان به سه بخش تقسیم کرد:
الف) بخش اصلی شامل مقام‌های قدیمی مانند بایه‌بایه، جلوشاهی، سوار سوار، خان امیری و جنگه‌را
ب) مقام‌های عرفانی یا خانقاهی که در ابتدای قرن چهاردهم در جم‌خانه‌ها بوسیله افراد ناشناس و خوش‌ذوق ساخته شدند.
ج) آهنگ‌ها و بداهه‌نوازی معاصرین و هر آنچه که غیر از مقام‌های مجلسی و کلامی باشد [کتاب ته‌رزهای باستانی تنبور].
برخی مقام‌های مجازی
مقام‌های مجازی منطقه گوران به نقل از محمد ذوالنوری عبارتند از:
- جلوشاهی
- جلوشاهی سحری
- بایه بایه
- سوار سوار
- خان امیری
- جنگه‌را
- سماع
مقامات تنبور را بر اساس وجوه موسیقایی مختلف، مانند وزن و ریتم و سازی یا آوازی بودن، می‌توان به صورت زیر تقسیم کرد:
مقام‌های سازی-آوازی با وزن آزاد: این مقام‌ها عمدتاً جزو مقام‌های مجلسی هستند. مانند باریه، قطار، سید خاموشی
مقام‌های سازی- آوازی که دارای اوزان کند و فراخند و ریتم ثابتی ندارند. مانند تنه میری، لامی لامی و رژیان دالاهو.
مقام سازی – آوازی دارای وزن ثابت که سربند ثابتی نیز دارند و در مراسم آیینی اجرا می‌شوند. مانند یار داوو، حقن حقن.
مقام‌های صرفاً سازی که ریتم تندتری نسبت به سایر مقام‌ها دارند، مانند جلوشاهی، سوارسوار، بایه بایه.
خلاصه و جمع‌بندی
تاثیرپذیری سازها از یکدیگر امری بدیهی است و در گذر زمان بسیاری از نواها از سازی به ساز دیگر منتقل شدند. تنبور نیز با تاثیرپذیری از سازهایی چون سرنا، نواهای زیادی را آموخت و در زمان‌هایی طولانی چنان این نواها بوی تنبور به خود گرفت که اکنون جزئی از آن محسوب می‌شود. از این مقام‌ها با عنوان مقام‌های مجازی تنبور یاد می‌شود. این مقام‌ها بسیار جذاب هستند و هنرجویان بیشتر با چنین مقام‌هایی به آموختن تنبور می‌پردازند.
مقام‌های مجازی را گورانی نیز می‌خوانند. ترانه‌ها، آهنگ‌های رقص و بسیاری از نمونه های مختلف موسیقی کردی در این بخش قرار می گیرد. این دسته از مقام‌ها تا حدی از دو دسته دیگر جدیدترند. این مقام‌های تنبور اگرچه در مقایسه با دیگر مقام‌ها از روحانیت کمتری برخوردارند اما از ویژگی‌های هنری بسیار والایی برخوردارند.
نگارنده: تنبورنواز
آرشیو , مقام‌های تنبور | 09 دی 02
