مقام‌های کلام حقانی

مقام‌های کلام حقانی (پردیوری و یاری) عرفانی‌ترین و مهم‌ترین مقام‌های تنبور هستند که از قداست بیشتری از دیگر مقام‌های تنبور برخوردارند. اشعار این مقام‌ها به زبان کردی و از متون مقدس یارسان خوانده می‌شود.

از دیدگاه باستانی، پیشینه مقام‌های کلام حقانی قدمت آنها به قرن دهم تا چهاردهم میلادی می‌رسد. نخستین مقام کلام، به نام شاه خوشینی به زبان فارسی در قرن دهم میلادی سروده شد. مقامات کلام با تنبور و آواز توسط سر کلام و گروه کلام خوان اجرا می‌شوند و اشعار آن از متون مقدس یارسان و به گویش های لکی و هورامی یکی از گویش‌های زبان کُردی است. این مقام‌ها از مقام‌های مجلسی و مقام‌های مجازی عرفانی‌تر هستند.

بنا به گفته طاهر یارویسی تا دوره سلطان سحاک، یعنی قرن چهاردهم میلادی، مقامات کلام محفوظ بوده و عمومیت نداشتند. از آن پس، ایشان یارانش را فرا می‌خواند تا همگی از جمله خودش، تمام تجلیات خود در دوران‌های مختلف را بیان و کلام‌هایی را که در هر دوره سروده‌اند، دوباره تکرار کنند. بدین ترتیب، مقام‌های پردیوری در این برهه از زمان مدون و سینه به سینه از استاد به شاگرد و از پیر به مرید تا به امروز حفظ می‌شوند.

دسته‌بندی مقام‌های کلام حقانی

از نظر تاریخی مقام‌های حقانی به سه قسمت تقسیم می‌شود:

مقامات قبل از پردیور (دوره‌های بهلول، باباناوس و شاه‌خوشین)
مقامات پردیوری
مقامات پس از پردیور (دوره‌های سید فرضی و شیخ امیر، آتیمور، سید براکه)

از نظر وزنی و محتوایی نیز این مقام‌ها قابل دسته‌بندی است:

گروهی از مقام‌های کلام دارای متر آزادند و حالت دعا و مناجات و عبادت دارند، مانند سید خاموشی و ته‌رز یاری.

گروهی نیز دارای اوزان فراخ و کند هستند و سربند ثابتی دارند. یعنی یک بیت شعر که خاص آن مقام است به صورت ترجیع بند بعد از هر بیت شعر که توسط سر کلام خوانده می‌شود، توسط گروه کلام خوان همراه کف زدن تکرار می‌گردد.

در بعضی از آنها ریتم تا حدی کند است که فقط سر کلام‌ها و افراد ماهر تر در گروه می‌توانند آن را حفظ کنند. این مقام‌ها حالتی عارفانه با سرور و مستی ایجاد می‌کنند، مانند تنه میری، رژیان دالاهو و بیان اویاری.

گروه سوم مقام‌های کلام دارای وزن تندتر هستند که سربند ثابتی نیز دارند و به علت ریتم تندتر، حالت ذکر و سرمستی و سرور ایجاد می‌کنند.

نام مقام‌های کلام حقانی

مقام‌های کلام حقانی عبارتند از:

«ته‌رز یاری»؛ «هی لاوه»؛ «چیو وشن یار»؛ «حق حق و هو هو»؛ «سلطان دینه»؛ «دسی ویت وله»؛ «بیان او یاری»؛ «حق داوو». «علی علی هو هو»؛ «ای دوس»؛ «شیخ امیری»؛ «لامی و لامی»؛ «علی علی»؛ «یار داوو». «هی گیان»؛ «شاه خوشینی»؛ «ای دیار دیار»؛ «ایمانم یار»؛ «عالی گرزویش»؛ «جم نیان دوسان ئه‌و یانه». «ای سید محمد»؛ «طاله سوارن»؛ «بلی‌ها»؛ «رژیان دالاهو»؛ «یاران جم نیان»؛ «شاه میو». «یار دیدکانی بنیامین پیره»؛ «تنه میری»؛ «باباناعوثی»؛ «باباناعوثی ۱»؛ «باباناعوثی ۲»؛ «بابا جلیلی». «سر خیوی»؛ «پیشروی پردیوری»؛ «خاصه بژنه»؛ «خیاله مسه»؛ «هی ایمان یار»؛ «هاها». «خواجه غلامان»؛ «چهل تن چلانان»؛ «سید خاموشی»؛ «داوو نه کویره»؛ «حقن حقن»؛ «عابدینه»؛ «یار دیده و کانی هاوشن هاوش».

نام مقام‌های کلام حقانی

برخی از این مقام‌ها نیز پس از دوره پردیور می‌باشند که عبارتند از:

هر وا بوو هر وا ده وی
آقا یار داوود
هانای فریای رس داوود
هوهو یار
سائل ای سائل
یاران وه باطن
فانی فانی
سلطان سرجم
بال وه‌شان کن
حق و حق
جم جم
چلانه مسن
یار دیده و کانی گلرم باقی
یار دیده و کانی وه خیرم بیو

کاربردی این مقام‌ها بسیار متنوع است و در زمینه‌های گوناگونی از آنها استفاده می‌شود. برای نمونه مقام فانی فانی برای مراسم تدفین و وداع با یاران از دست رفته است و بسیار سوزناک می‌باشد. در مراسم آئینی جم‌خانه نیز مقام سلطان سرجم بسیار پرکابرد است و عاشقان با آن دم می‌گیرند. تعداد این مقام‌ها ۷۲ مقام است که در کتاب هفتاد و دو مقام تنبور قابل بررسی است.

خلاصه و جمع‌بندی

اساسی‌ترین بخش موسیقی تنبور، موسوم است به سرودهای دینی اهل حق یا مقام‌های حقانی که نزد پارسان به کلام مشهورند. این مقام ها تنها با تنبور و آواز اجرا می شوند. هر کلام متن معینی دارد و این متون از گفته‌ها و سروده‌های بزرگان پارسان (اهل حق) است. متون کلام ها عمدتا منظوم و حجایی است. سروده‌های مذهبی آیینی آن از کتاب‌نامه سرانجام و سایر کتاب‌های دینی اهل حق است. این کلام‌ها که به کلام‌های پردیوری شهرت دارد، متعلق به دوره پیش از سلطان اسحاق تا زمان او هستند.