مقام موسیقی

مقام موسیقی اشاره به دسته‌بندی موسیقی در ادوار گوناگون تاریخ و در مناطق و پهنه‌های جغرافیایی مختلف کشور دارد. بنابراین مفهوم مقام به‌نوعی بر دسته‌بندی زمانی و مکانی موسیقی کشور دلالت دارد و اکنون جای خود را به دستگاه داده است.

ماهیت و تقسیم‌بندی مقام‌ها در طول تاریخ ثابت نیست و بین موسیقی ایرانی، ترکی و عربی نیز کاملاً سازگاری وجود ندارد. اگر چه اشتراکات زیادی بین آن‌ها وجود دارد با این وجود تفاوت‌ها نیز قابل اعتنا است. در معتبرترین متون، تعداد مقام‌های اصلی در موسیقی ایرانی ۱۲، در موسیقی ترکی ۱۳، و در موسیقی عربی تا ۱۴ عدد است.

در تئوری موسیقی مناطق گوناگون خاورمیانه در سده‌های هجدهم تا بیستم میلادی تحولات بسیاری رخ داد. این تحول منجر به طبقه‌بندی‌های مختلف برای مقام‌ها، و شکل‌گیری روش‌های گوناگونی برای نت‌نویسی مقام‌ها شد. در موسیقی عربی و ترکی این تحولات با بازآرایی مقام‌ها در گروه‌های جدیدتر همراه بود. در موسیقی ایرانی مفهوم مقام با مفهوم دستگاه جایگزین شد.

تعریف مقام موسیقی

واژه «مقام» یا «پرده» برای طبقه‌بندی انواع موسیقی ایرانی، ترکی، عربی و آذربایجانی، بر اساس ساختار اجرایی آن‌ها به کار می‌رود. مقام در واقع مجموعهٔ نغمه‌هایی است که تحت فواصل مشخص و از پیش تعیین‌شده سازمان یافته‌اند.

مفهوم مقام در موسیقی ایرانی با مفاهیم زیر در موسیقی دیگر کشورها نزدیک است:

• مد در موسیقی یونان باستان
• راگا در موسیقی هندی
• پاتت در موسیقی جاوه
• تیائو در موسیقی چین
• شو  در موسیقی ژاپن
• جو در موسیقی کره
• دیه‌ئو در ویتنام

در متون مربوط به موسیقی ایران، واژه‌های «مقام»، «پرده»، «شَد» (و جمع آن «شَدود») و «دور» (و جمع آن «ادوار») همگی مترادف هستند. دیگر واژه‌های توصیف مقام‌ها در متون قرون وسطی عبارتند از: جمع، نغمه، دور، اسابیع، طریقه، آواز، شعبه، طِباع، لحن یا الحان، و اصول. مقام‌های قدیمی در گذر تاریخ خودشان را در غالب گوشه دستگاه‌های گوناگون موسیقی ایرانی حفظ کردند.

استفاده از لفظ «دور» برای توصیف مقام، اشاره به آن داشته که مقام باید فاصلهٔ یک دور کامل (یک اکتاو) را پوشش بدهد؛ هر دور شامل یک فاصلهٔ چهارم درست و یک فاصلهٔ پنجم درست است. صفی‌الدین ارموی و عبدالقادر مراغی هر دو از لفظ «دور» برای این مفهوم استفاده کردند. فاصلهٔ اکتاو در متون ارموی و مراغی با لفظ «ذی‌الکل»، و فواصل چهارم درست و پنجم درست نیز به ترتیب با نام «ذی‌الاربع» و «ذی‌الخمس» ذکر می‌شده‌اند. مراغی همچنین می‌نویسد که ارموی هر سهٔ این‌ها را مقام می‌دانسته اما از نظر مراغی تنها یک دور کامل، مقام بوده‌ است.

محمدرضا لطفی، ریشهٔ نام مقام را در واژهٔ عربی «مِقام» (با کسره) می‌داند که به معنای جای ایستادن، رتبه یا پایه بوده‌است.

تاریخچه مقام موسیقی

ایجاد مقام‌ها یا پرده‌های موسیقی را به باربد نسبت می‌دهند. در زمان او که در دربار خسرو پرویز خنیاگر بوده، شمار پرده‌ها هفت بود. پس از او، شاگردی از شاگردانش عدد آن‌ها را به دوازده رساند. برخی منابع، هفت خسروانی را به او نسبت می‌دهند و از برخی از آن‌ها، نام می‌برند. در یک منبع از شش‌تای آن‌ها نام برده شده که عبارتند از:

• سکاف
• امرسه
• مادراروسنان
• شایکاد
• شیشم
• جوبعران

در منبعی دیگر، این مقام‌ها هشت کروف خوانده شده که عبارتند از بندستان، بهار، ابرین، ابرینه، ماذرواسبان، شسم، القبه و اسبراس.

واژهٔ مقام به معنای امروزی، احتمالاً نخستین بار در قرن هفتم هجری توسط قطب‌الدین شیرازی در رسالهٔ دره التاج لغره الدباج به کار رفت. اگر چه برخی نخستین کاربرد را به عبدالقادر مراغی (موسیقی‌دان قرن نهم هجری) نسبت می‌دهند.

ابن سینا برای نخستین بار در کتاب شفا از اصفهان، نوا و سلمک نام برد. فارمر معتقد است از قرن سوم هجری به بعد، اصطلاحات موسیقی ایرانی، به موسیقی عربی وارد شد. نخست، الحانی پذیرفته شدند که با گام‌های اصابع عربی سازگار بودند و سپس، همه الحان، وارد شدند. پس از ابن‌سینا، در دیوان شعرا، به مقام‌ها و پرده‌ها اشاره شد. نخستین کسی که به صراحت از پرده‌ها نام می‌برد، کیکاووس نویسنده قابوس‌نامه است.

تا اواسط قرن هفتم هجری (معادل قرن سیزدهم میلادی)، در موسیقی ایرانی نظام تقریباً یکسانی به‌خصوص در خراسان بزرگ رایج بود. در این نظام، دوازده پرده (مقام) و شش شعبه (آوازه) وجود داشته‌. پرده راست، مادر پرده‌های دیگر بود. پس از صفی‌الدین ارموی، تقسیم‌بندی تازه‌ای ظهور می‌کند که طی آن، عشاق پرده مادر می‌شود و اسامی برخی پرده‌ها نیز تغییر می‌کند. جامایف، سیستم قبل از ارموی را پرده‌ای و پس از او را مقامی می‌خواند.

نام مقام‌های موسیقی ایرانی

موسیقی مقامی معرف فرهنگ قدیمی و ناملموس کشورمان است که هویت و شخصیت مردمانی که در مناطق مختلف ایران زندگی می‌کنند، را نشان می‌دهد. آنان انواع شعرهای تاریخی، عرفانی و افسانه‌ای را تحت موسیقی مغامی که با سازهای مختلفی اجرا شده، می‌خوانند.

موسیقی علمی کشورمان از قرن چهارم تا قرن نهم، از نظام موسیقایی ادواری برای تعریف موسیقی به همراه مقام‌ها بهره می‌برد. بر اساس نظام فوق، ۱۲ مقام وجود دارد:

• نوا
• عشاق
• بوسیلک
• عراق
• راست
• اصفهان
• بزرگ
• زیرافکنده
• زنگوله
• حسینی
• رهاوی
• حجازی

همچنین بعضی از دایره‌هایی که ملایم طبع شمرده شده‌اند عبارتند از: زنگبار، بهار، گلستان، عذری، بوستان، وامق، حسینی، زیرکش، حجاز و نهفت. به جز این دوایر، آوازهایی با نام‌های گواشت، سلمک، گردانیا، نوروز، شهناز و مایه نیز عنوان شده‌اند.

دوازده مقام موسیقی ایرانی

همچنین ۲۴ شعبه در این بین مشخص شد که عبارتند از: ۲گاه، ۳گاه، ۴گاه، ۵گاه، عشیران، نوروز بیانی، نوروز خارا، نوروز صبا، نوروز عرب، حصار، عزال، نهفت، اوج، مبرقع، نیریز، ماهور، زابلی، همایون، اصفهانک، محیر، نهاوند، خوزی، روی عراق و رمز.

شعبه‌های دیگری نیز در کتب مربوط به پیشینیان عنوان شد مانند بسته نگار، مغلوب، کوچک و نیشابور.

پرده و مقام موسیقی

پیش از صفی‌الدین ارموی، واژهٔ «پرده» را به‌جای «مقام» به‌کار می‌بردند. محمدبن محمود نیشابوری، ۱۲ پرده برای موسیقی ذکر کرد. در عربی این دوازده پرده را «ادوار مشهوره» یا «شدود» می‌خواندند. نخستین بار، قطب‌الدین شیرازی، «مقامات» را به جای «ادوار» استفاده کرد. عبدالقادر مراغه‌ای، مقام را هم‌معنی و در کنار پرده به‌کار برده‌است. امروزه، پرده به معنای «دستان» یا پرده روی سازهاست.

همچون تحول مقام به دستگاه، که روندی است که مورد توافق بیشتر پژوهشگران موسیقی ایرانی است، برخی از پژوهشگران، از جمله امیرحسین پورجوادی، به «تحول پرده به مقام» نیز اعتقاد دارند. براساس این نظریه، موسیقی ایران تا پیش از اسلام و در اوایل دوران پس از اسلام، بر مبنای «نظام پرده‌ای» بود. شرح آن در آثار افرادی همچون محمد بن محمود نیشابوری وجود دارد.

در این نظام، از بین دوازده پردهٔ اصلی، پردهٔ «راست» اصلی بوده‌است. اما از حوالی قرن هفتم هجری این نظام با «نظام مقامی» جایگزین می‌شود که به تفصیل توسط صفی‌الدین ارموی و پیروانش شرح داده شد. در این نظام، مقام «عشاق» مقام اصلی دانسته می‌شده و در بین ادوار به عنوان دایرهٔ اول شناخته می‌شده‌ است، و جایگاه راست به دایرهٔ چهلم تغییر یافته‌ است. از این دیدگاه، اگر چه برای مقام‌های موسیقی می‌توان در نظام پرده‌ای ریشه‌هایی یافت، اما لفظ مقام را می‌بایست تنها برای این نظام جدید که زمان ارموی به کار گرفته شده‌است به کار برد.

تحول مقام موسیقی به دستگاه

در فاصلهٔ قرن چهارم تا نهم هجری، موسیقی علمی ایران وضعیت خوبی داشت. بیشتر فلاسفه و دانشمندان آن زمان در کتاب‌ها و رساله‌ها مبحثی را هم به موسیقی اختصاص دادند. در قرن نهم هجری با تبعیت حکام ایرانی از متعصبین بانفوذی که مخالف موسیقی بودند، رشد علمی موسیقی در ایران متوقف شد و در همین حال تغییرات و جابه‌جایی‌های بسیاری در موسیقی ایران صورت گرفت.

از زمان ناصرالدین شاه قاجار، موسیقی دوباره تا حدودی مورد توجه قرار گرفت. برخی پژوهشگران معتقدند که در این دوره موسیقی ایرانی به سمت قالبی شدن رفت (به معنای تمرکز روی قالب موسیقایی)، مقام‌های ایرانی تحت عنوان دستگاه‌ها بازآرایی شدند و این دستگاه‌ها خود به قطعات کوچکتری تقسیم یافتند که می‌شد هر کدام را جداگانه تعلیم داد.

امروزه در معروف‌ترین ردیف‌های موسیقی ایرانی نظیر ردیف میرزاعبدالله، هفت دستگاه تعریف می‌شود که هر کدام ده‌ها گوشه دارند. با این حال از لحاظ آناتومی (ترتیب و نوع فاصله‌ها)، این دستگاه‌ها کمتر از هفت نوع دانسته می‌شوند. به عقیدهٔ علینقی وزیری، رفتار و حالات دستگاه راست پنجگاه مانند ماهور است و رفتار و حالات دستگاه نوا نیز مانند شور است، که یعنی دستگاه‌ها را می‌توان در پنج خانوادهٔ اصلی طبقه‌بندی کرد.

به عقیدهٔ داریوش طلایی بنیانگذاران ردیف لزوماً به دنبال نظم دادن به سیستم مُدال نبودند و بنابراین رابطهٔ ردیف‌ها با مدها مشخص نشده‌است و نظام آموزشی ردیف دربرگیرندهٔ هیچ تئوری روشنگری نیست. داریوش طلایی در تحقیقاتش به این نتیجه رسید که با شکستن هر دستگاه به دو دانگ می‌توان تمام ساختارهای مُدال موسیقی ایرانی را با استفاده از تنها چهار دانگ (شور، چهارگاه، ماهور، و نوا/دشتی) طبقه‌بندی کرد.

مقام‌های تنبور

مقام‌های تنبور اشاره به نواهای ماندگاری از موسیقی تنبور دارد که در سه دسته مقامات کلام، مجلسی و مجازی تقسیم‌بندی می‌شوند. تعداد این مقام‌ها در مجموع هفتاد و دو مقام است و البته گاهی روایت‌های متعددی دارند.

در رپرتوار موسیقی تنبور حدود ۷۲ مقام وجود دارد که ۱۶ مقام آنها مربوط به مقام مجلسی و ۵۶ مقام نیز مربوط به مقام حقانی یا کلام است. پایه و اساس موسیقی تنبور همانند موسیقی کلاسیک ایرانی بدیهه‌سرایی است. برای نمونه اگر نوازنده‌ای یک مقام را دو بار در یک روز هم اجرا کند، به‌طور یقین یکسان در نمی‌آید. یکی از ویژگی‌های مقام‌های تنبور قابلیت مدگردی آنهاست، یعنی نوازنده عملاً می‌تواند از یک مقام به دیگر مقام‌ها مدگردی کند و پس از انتقال از چند مقام به مقام اصلی بازگردد.

خلاصه و جمع‌بندی

اصطلاح مقام به منظور دسته‌بندی انواع موسیقی‌ ایرانی، آذربایجانی، عربی و ترکی بر مبنای ساختار و طراحی آن‌ها استفاده شد. به عبارت دیگر مقام به نغمه‌هایی که در فاصله‌های مشخص گردید از قبل، هماهنگ شده‌اند، گفته می‌شود. اما موسیقی مقامی چیست؟ موسیقی مقامی در واقع یادآور ابعاد بسیار زیبایی از فرهنگ و تمدن گذشته ایران و برخی کشورهای مشرق زمین بوده که از تغییر و تحریف در دوره‌های مختلف مصون ماند. هنوز هم نغمه‌هایی در موسیقی مقامی وجود دارد که پیشینه آن به دوران باستان بر می‌گردد.

باید اشاره کرد که موسیقی مقامی در واقع یادآور ابعاد بسیار زیبایی از فرهنگ و تمدن گذشته ایران و برخی کشورهای مشرق زمین بوده که از تغییر و تحریف در دوره‌های مختلف مصون مانده است. موسیقی علمی کشورمان از قرن چهارم تا قرن نهم، از نظام موسیقایی ادواری برای تعریف موسیقی به همراه مقام‌ها بهره می‌برد. بر اساس نظام فوق، ۱۲ مقام که تحت عنوان نوا، عشاق، بوسیلک، عراق، راست، اصفهان، بزرگ ، زیرافکنده، زنگوله، حسینی، رهاوی و حجازی نامگذاری شده اند، تعریف گردیده است.

هنوز هم عده‌ای بر این باور هستند که موسیقی ردیفی و یا دستگاهی همان موسیقی مقامی به شکل تحول یافته است. البته این موضوع با وجود اشتراکاتی که با یکدیگر دارند، اما به دلیل تفاوت‌های بسیار بین این دو موسیقی از نظر تئوری تاکنون اثبات نشده است.