باربد

باربد شاعر، خنیاگر، موسیقی‌دان، بربت‌نواز و ترانه‌سرای ایرانی اهل خراسان بود که در دربار شاهنشاه خسرو پرویز نوازندگی می‌کرد. او یکی از نامورترین افراد تاریخ موسیقی ایران است و برجسته‌ترین موسیقی‌دان زمان خود به‌شمار می‌رفت. از باربد بارها در آثار ادبیات فارسی به ویژه شاهنامه‌ی فردوسی حکایت و روایت بسیار است.

بَد (بُد) به صورت پسوندی در آخر نام‌ها می‌آید و به معنی صاحب یا دارنده است و به عقیده انولا (پهلوی شناس مشهور) باربد باید لقب یا اسم شغلی به معنی رییس تشریفات باشد. بسیاری معتقدند این اسم به این معنا است که او در دربار خسرو پرویز مقامی والا داشت.

باربد و بربط (عود)

گفته می‌شود که نام بربت برگرفته از نام «باربد» می‌باشد و پیشینه ساز بربط به دوران نوازندگی باربَد در دربار خسروپرویز باز می‌گردد. براساس مقاله‌ای در مجلۀ پژوهشنامه ایران باستان، در دورۀ ساسانی، نقش ساز بربت در صحنه‌های متنوع، روی فرم‌های مختلفی از ظروف فلزی نقر شده است. اغلب صحنه‌ها نمایش‌دهنده بزم‌ها، ضیافت‌ها و جشن‌های درباری هستند و به‌طورکلی، جایگاه ویژه و رفیع ساز بربت را در فرهنگ موسیقی عصر ساسانی به تصویر می‌کشند.

باربد بربط‌زن (عودنواز)

تصویر این ساز در سنگ‌نگاره‌ها و مینیاتورها به‌وفور ثبت است. استفاده از این ساز در دوران قاجار به‌علت حجم صدای کم محدود شد، به طوری که کمابیش از ارکستر موسیقی سنتی ایرانی حذف گردید. ساز بربط در دهه‌های اخیر به همتابراهیم قنبری‌مهر بازسازی و توسط نوازندگانی چون حسین بهروزی‌نیا در کنسرت‌های متعدد داخلی و خارجی نواخته شد، به‌طوری‌که اکنون عضوی جدایی‌ناپذیر در ارکستر موسیقی سنتی ایرانی به شمار می‌رود.

مقام باریه

باریه یک مقام باستانی تنبور است که در فراق یار نواخته می شود و به باربد نوازنده و موسیقیدان دوره ساسانی است منسوب است. این مقام از مقام‌های کهن تنبور است و به لحاظ تاریخی قدمت آن به دوران خسروپرویز می‌رسد.

درویش جوانمیر منهویی گورجویی و رضا علی‌آبادی در آلبوم نظم‌های تنبور این مقام را اجرا کردند:

فرید الهامی نیز در آلبوم هزاره تنبور به نوازندگی این مقام پرداخت.

یکی دیگر از اجراهای این مقام بوسیله استاد علی‌اکبر مرادی ثبت گردید.

طاهر یارویسی مشهور به طائر تنبور نیز این مقام را در آلبوم مجنونی نواخت.

به نظر می‌رسد این آهنگ محزون را باربد با بربط برای غمی جانکاه برای خسروپرویز نواخت. از این منظر شاید در هنگام از دست رفتن شبدیز باشد و شاید نیز برای رسانیدن خبر مرگ فرهاد به شیرین نواخته شده باشد.

سی لحن باربد

باربد موسیقی‌دان برای هرروز از هفته نواهایی ساخته بود که این نواهای هفتگانه به نام طرق الملوکیه معروف هستند. باربد موسیقی‌دان همچنین ۳۰ لحن به تعداد روزهای ماه و ۳۶۰ لحن به تعداد روزهای سال تصنیف کرده است.

هرکدام از این لحن ها نام مخصوص به خود را داشتند. تمامی این سی لحن تخت طاقدیسی یا طاقدیس ، که در برهان قاطع (فرهنگ لغت فارسی به فارسی) به‌عنوان نام لحن پنجم از سی لحن باربد ذکر شده، تختی مرکب از عاج و ساج (چوب درختی هندی) با نرده‌های زرین و سیمین بوده. گنج بادآور از جمله سی لحن باربد، اشاره به گنجی دارد که برحسب تصادف در وزیدن باد، از کشتی‌های حامل خزاین قیصر روم به دست خسروپرویز افتاده است.

نام سی لحن باربد

نام‌های سی لحن باربد عبارتند از : کین ایرج – کین سیاووش – باغ شیرین – اورنگی – آرایش خورشید. ماه ابر گوهان (ماه بالای کوهسار)- تخت طاقدیس – گنج بادآورد – گنج گاو (گمج کاووس) – شبدیز. سروستان – آیین جمشید – حقه کاووس – راح روح – رامش جان – سبز در سبز – سروسهی – شادروان مروارید – شب فرخ. قفل رومی – گنج سوخته – مشکدانه – مروای نیک – مشکمالی – مهرگانی(مهربانی). ناقوسی – نو بهاری – نوشین باده – نیمروز – نخجیرانی.

پایان سخن

باربد موسیقی‌دان، بربط نواز، خواننده و شاعر دوره ساسانی بود. او در خراسان دیده به جهان گشود و در آن زمان او را “گسن” که به معنای سرود سرا است می‌نامیدند. یکی از عواملی که که باعث شکوفایی باربد در همان جوانی شد، رونق موسیقی در شهر مرو بود. باربد جزو طبقه‌ای از هنرمندان بوده که آنان را گوسان و به فارسی میانه یا پهلوی خنیاگر می‌نامیدند.

این هنرمندان داستان‌های ایران باستان را بخاطر سپرده و به شعر درمی‌آوردند و آن‌ها را به شکل سرود و با همراهی ساز‌ می‌خواندند. باربد از موسیقی‌دانان بسیار مشهور در دوره خود بود. او با شاخ و برگ دادن به داستان‌ها، باعث تحولی عظیم در شعر و اجرای موسیقی شده است. شاعران بزرگی هم‌چون فردوسی شعرهای زیادی در مورد او سروده‌اند.