دستگاه ماهور

ماهور یکی از دستگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی است که از نظر فواصل با گام بزرگ (ماژور) در موسیقی غربی شباهت دارد. نواهای این دستگاه حالت فراز و فرود جذابی دارند و بسیاری تصانیف شاد و موزون در این دستگاه وجود دارند.

اگرچه، بیشتر موسیقی‌دانان معاصر دستگاه شور را مهم‌ترین دستگاه می‌دانند اما برخی نیز ماهور را مهم‌ترین می‌دانند. چنان‌که آموزش ردیف موسیقی نیز اغلب از دستگاه ماهور آغاز می‌شود. علی‌نقی وزیری آن را بزرگترین دستگاه موسیقی ایرانی می‌داند و همچنین، آموزش ردیف نیز معمولاً با دستگاه ماهور آغاز می‌شود. از همین رو، در حالی که بین نوازندگان پیرامون گام ماهور توافق وجود دارد و آن را مطابق بر گام بزرگ غربی می‌دانند اما برخی از آن‌ها یک گام ماهور «اصیل» را توصیف می‌کنند که فواصل متفاوتی داشته و اینک منسوخ شده‌ است.

در ردیف موسیقی ایرانی گوشه‌های ماهور فراوانی وجود دارد. چند گوشه مهم این دستگاه عبارتند از: داد، خسروانی، دلکش، شکسته، عراق و نهیب. دو مورد آخر در اوج دستگاه اجرا می‌شوند. در پایان اجرای ماهور نیز گوشه‌های راک (نظیر راک هندی یا راک کشمیر) اجرا می‌شوند و سپس اجرای دستگاه با یک چهارمضراب و یک رنگ به پایان می‌رسد. این دستگاه برای اجرای موسیقی مقامی تنبور نیز مناسب است.

تاریخچه و نام دستگاه ماهور

در مورد ریشه دستگاه ماهور و نامش نظریات مختلفی مطرح است:

ماهور در لغت به معنای فراز و نشیب‌های کوهسار و تپه‌سارها است بنابراین گاهی آن را الهام‌بخش فراز و فرودهای این دستگاه می‌دانند.

همچنین ماهور نوعی گل است که در فصل بهار می‌روید و برای مردم سرزمین لکستان بسیار زیبا و با طراوت است

گل ماهور

در نیایش‌های کهن فارسی، نغمه‌ای به نام ماخور وجود داشت که بر همین اساس، گروهی واژه ماهور را برگرفته از آن می‌دانند. براساس یک نظریه ایرانیان باستان در نیایش‌های خود از نغمه‌ای به نام «ماخور» استفاده می‌کردند و این واژه به مرور زمان به ماهور تغییر یافت.

از سوی دیگر درجات دستگاه ماهور به شکلی که امروزه مرسوم است، با درجات گام ماژور (گام بزرگ) در موسیقی غربی منطبق هستند. بنابراین برخی نام ماهور را برگرفته از یا مرتبط با واژه ماژور دانستند. اگر چه بررسی ریشه‌شناسی این واژه چنین ارتباطی را مردود می‌کند.

براساس یک نظریه دیگر این نام به قبیله‌ای در هند به نام «ماهوری‌ها» بر می‌گردد که قدمتی در حدود سه هزار سال دارد.

ماهوری‌های هندی

لفظ «ماهور» در چند جای دیگر نیز در موسیقی قدیم به کار رفته‌است. «ماهورک» نام یکی از گوشه‌ها در شعبه زابل بود. «ماهوری» نیز یکی از سی و دو مقامی بود که علی جرجانی تعریف کرد. دست آخر آنکه در موسیقی آذربایجان از دستگاه «ماهور هندی» نام برده می‌شود که شامل این شعبه‌هاست: ماهور هندی، عشاق، مبرقع، عشیران، شکسته فارس، عراق، کابلی، هراتی.

ویژگی‌های احساسی

دستگاه ماهور از احساس «شجاعت، شادی و امیدواری» سرشار است. آواز ماهور آوازی «باوقار» توصیف شده که خواننده با انتخاب شعر مناسب می‌تواند به آن «ابهت» بدهد. اگرچه داریوش صفوت از فرامرز پایور نقل می‌کند که برخی از گوشه‌های ماهور حال و هوای ناامیدی و حتی عذاب را تداعی می‌کنند.

بیشتر گوشه‌های ماهور حالتی شاد دارند و برای اجرای مارش‌های پرهیجان یا قطعه‌های طرب‌انگیز به کار می‌روند. گوشه‌های دلکش و شکسته به دلیل داشتن ریزپرده حالت «شرقی‌تری» دارند و قطعه‌های غم‌انگیزتر در آن‌ها اجرا می‌شوند. به عقیده روح‌الله خالقی از آنجا که موسیقی ایران به سمت قطعه‌های غم‌انگیز گرایش پیدا کرد، اجرای موسیقی در دستگاه ماهور نیز رواج چندانی ندارد. قطعه‌های بیشتری را می‌توان در آوازهای مشتق از دستگاه شور یا در دستگاه‌های سه‌گاه و چهارگاه شنید.

ساختار دستگاه ماهور

چنانکه پیشتر ذکر شد، درجات گام ماهور به شکلی که امروزه متداول است، کاملاً بر گام بزرگ (گام ماژور) در موسیقی غربی سازگار است.

درجات گام ماهور

با این حال، مطابقت دادن دستگاه ماهور با گام ماژور غربی پدیده‌ای جدید دانسته شده و به علینقی وزیری نسبت داده می‌شود. برخی ردیف‌شناسان معتقدند که دستگاه ماهور پیشتر به شکلی دیگر رواج داشته و از آن با لفظ «ماهور قدیم» یاد می‌کنند. از جمله محمدرضا لطفی معتقد است که نت زیرپایه نیم‌پرده بَم‌تر بوده‌است. برای نمونه در ماهورِ دو به جای «سی» در اصل به صورت «سی بمل» بود.

از سوی دیگر، فرهاد فخرالدینی با استناد به جامع الالحان توضیح می‌دهد که ماهور در اصل یکی از شعبات بیست‌وچهارگانه بوده‌است و ساختارش متشکل بوده از دو دانگ که دانگ اول مطابق با مقام عشاق بوده (پرده – پرده – نیم‌پرده) و دانگ دوم مطابق با مقام راست (پرده – سه ربع پرده – پرده) و بین این دو یک پرده فاصله بوده‌است.

در اجرای ماهور توسط سه‌تار، دو کوک ممکن است به کار برود: حالت اول آن است که ساز به صورتی که برای نواختن چهارگاه متداول است کوک می‌شود (دو – سل – دو – دو) و ماهور برپایه نت دو و از بالای دسته ساز نواخته می‌شود؛ به این نوع، ماهورِ «چپ‌کوک» یا ماهورِ «بالادسته» گفته می‌شود و اختراع آن به آقا حسینقلی نسبت داده می‌شود. حالت دوم که روش قدیمی‌تر است، اجرای ماهور برپایه نت فا و از میان دسته ساز است که به آن ماهور «راست‌کوک» گفته می‌شود.

تحلیل ردیف

در ردیف موسیقی ایرانی، ماهور یکی از گسترده‌ترین مجموعه گوشه‌ها را دارد که در آن برخی گوشه‌ها همنام با دستگاه‌های دیگر هستند؛ اگرچه، با هم یکسان نیستند و برخی ملودی‌های یکسان در جاهای مختلف به عنوان گوشه‌هایی مختلف با نام‌های مختلف شناخته می‌شوند.

افزون بر لفظ «درآمد» که در تمام دستگاه‌ها برای گوشه‌های آغازین استفاده می‌شود، در ردیف‌های مختلف دستگاه ماهور از لفظ «مقدمه» هم برای مجموعه‌ای که شامل گوشه‌های درآمد می‌شود، استفاده شده‌است. با این حال، مقدمه در توصیف گوشه‌هایی به جز درآمدها هم به کار رفته‌است؛ مثلاً، نورعلی برومند گوشه‌ای که پیش از آغاز گوشه داد به کار رفته را با نام «مقدمه داد» توصیف می‌کند.

این گوناگونی در نامگذاری گوشه‌ها محدود به مقدمه نیست؛ برای مثال، در ردیف برومند یک ملودی مشابه بار اول با نام چهارپاره و بار دوم با نام مرادخانی در دو قسمت مختلف از ردیف ماهور آمده‌است. در مقابل، برخی گوشه‌های مشابه نام‌هایشان متفاوت اما مرتبط است؛ مثل راک هندی، راک کشمیر و راک عبدالله که همگی از یک خانواده هستند.

یکی از ویژگی‌هایی که دستگاه ماهور را از گام بزرگ در موسیقی غربی متمایز می‌کند، توجه ویژه‌ای است که در دستگاه ماهور به درجه دوم معطوف می‌شود. در موسیقی غربی نت روپایه جزء نت‌های متوسط دانسته می‌شود و توقف زیادی روی آن صورت نمی‌گیرد اما در دستگاه ماهور مدتی روی این نت توقف می‌شود و سپس موسیقی به درجات بالاتر می‌رود.

رابطه با دیگر دستگاه‌ها

در موسیقی قدیم ایران برای مقام نوا دو شعبه تعریف می‌شد که یکی از آن‌ها ماهور نام داشت. اما مقام نوا و شعبه‌هایش از نظر درجات با آنچه امروز دستگاه ماهور نام دارد، مطابقت ندارند و نمی‌توان دستگاه ماهور را با آن‌ها مرتبط دانست. در مقابل، مقام عشاق اولین مقام از دوازده مقام اصلی است و فواصل آن با دستگاه ماهور منطبق است (اگرچه، نت پایه عشاق و ماهور یکی نیست). از همین رو، فرهاد فخرالدینی معتقد است که بهتر است ماهور را اولین دستگاه یا مقام بدانیم. این احتمال وجود دارد که به‌کارگیری نام ماهور به جای عشاق قدمی در راستای حذف واژگان عربی و ترویج واژگان فارسی در زمان شکل‌گیری ردیف موسیقی ایرانی بود.

دستگاه ماهور چند گوشه را با دستگاه‌های دیگر شریک است: از جمله با راست‌پنجگاه و نوا. دست کم، در برخی از ردیف‌های موسیقی، گوشه اصفهانک در هر سه این دستگاه‌ها آمده‌ است. از نظر مد، دستگاه‌های ماهور و راست‌پنجگاه به هم شباهت دارند اما ساختار ملودیک این دو دستگاه است که آن‌ها را از هم متمایز می‌کند.

یک وجه تفاوت ماهور و راست‌پنج‌گاه در قدیم نیز همین بوده که نت زیرپایه در راست‌پنج‌گاه نیم‌پرده بالاتر از ماهور بوده‌است اما در زمانی که ردیف موسیقی ایرانی توسط میرزاعبدالله تدوین می‌شده، این ظرافت‌ها از بین رفته‌است. وی همچنین استدلال می‌کند که در ردیف دستگاه ماهور، از درآمد تا گوشه دلکش، هیچ‌کجا از نت محسوس (در این‌جا، سی بکار) استفاده نمی‌شود و نیز این که دستگاه‌ها اصولاً هر دو دانگشان یک فاصله چهارم درست را پوشش می‌دهند و استفاده از سی بکار باعث می‌شود که دانگ دوم ماهور تبدیل به چهارم افزوده شود. در حالی که استفاده از سی بمل این مشکل را رفع می‌کند.

گوشه‌های دستگاه ماهور

مقایسه ردیف‌های مختلف نشان می‌دهد که بیست گوشه در تمام این ردیف‌ها برای دستگاه ماهور ذکر شده‌اند. دو گوشه اول (درآمد و داد) همیشه به همین ترتیب هستند. هشت گوشه آخر (نهیب، عراق، محیر، آشوب آوند، حزین، صفیرِ راک، راک عبدالله و ساقی‌نامه) نیز تقریباً همیشه با همین ترتیب هستند. ده گوشه میانی ترتیب‌شان بین ردیف‌های مختلف فرق می‌کند و عبارتند از: دلکش، خاوران، طوسی، آذربایجانی، فِیلی، زیرافکند، ماهور صغیر، حصار ماهور، نیریز و شکسته.

گوشه‌های دستگاه ماهور

برخی از گوشه‌های ماهور زمینه پرده‌گردانی به دستگاه‌های دیگر (از جمله دستگاه شور، آوازهای افشاری و بیات اصفهان و دستگاه همایون) را فراهم می‌آورند. همچنین، فواصل درجات دانگ نخست دستگاه راست‌پنج‌گاه با ماهور یکسان است. تفاوت این دو از روی ملودی‌هایی که در هریک مرسوم است، شناخته می‌شود. نمونه‌های بسیاری از دستگاه ماهور در تاریخ موسیقی ایران وجود داشته‌است که تصنیف‌های «سپیده» و «مرغ سحر» و آلبوم‌های سرو چمان و یادگار دوست از آن جمله‌اند.

بین ردیف‌های مختلف گاهی تناقضاتی در نامگذاری گوشه‌ها نیز دیده می‌شود؛ مثلاً، گوشه مرادخانی در ردیف نورعلی برومند شباهتی با گوشه‌ای به همین نام در ردیف محمود کریمی ندارد. این گوشه در ردیف برومند، شباهت زیادی با گوشه نصیرخانی در ردیف کریمی دارد که نشان می‌دهد احتمالاً زمانی نام این گوشه تغییر یافته‌است.

تحقیقات برونو نتل نشان داده که اصلی‌ترین گوشه‌های ماهور (به معنای گوشه‌هایی که در بیشتر اجراها یافت می‌شوند) عبارتند از: درآمد، دلکش، شکسته، داد، خسروانی، چهارپاره و راک. از همین رو، او سه گوشه درآمد، دلکش و شکسته را «قلب دستگاه ماهور» می‌نامد. نتل و همکارانش همچنین این نکته که گوشه‌های ابتدای ردیف ماهور نام‌هایی با معانی مثبت دارند (مثل مجلس‌افروز و طرب‌انگیز) و گوشه‌های پایینی ردیف ماهور نام‌هایی با معانی منفی دارند (مثل کُشته، حَربی و شهرآشوب) را نیز حائز اهمیت دانسته‌اند.

درآمدها

از آنجا که دستگاه ماهور گوشه‌های بسیار و متنوعی دارد، نقش فرود در این دستگاه بسیار مهم است. در فرود ماهور، درجه‌های دوم و سوم ماهور مورد تأکید قرار می‌گیرند و بازگشت به نت پایه معمولاً از پایین (از سمت بم‌تر) صورت می‌پذیرد.

برای اجرای دستگاه ماهور معمولاً یک «مقدمه» اجرا می‌شود و پس از آن چند درآمد مختلف اجرا می‌شوند که اجرایشان معمولاً ضربی است (متر مشخص دارد). در مقدمه به دانگ پیش از نت پایه (درجه‌های بمتر از نت پایه) توجه می‌شود. اما در درآمدها توجه به دانگ اول ماهور بر می‌گردد و درجه دوم به عنوان نت شاهد به کار می‌رود. گاهی، درجه چهارم به عنوان نت آغاز به کار می‌رود. نت‌ها در درآمد به صورت تغزلی اجرا می‌شوند و جهش‌های بزرگتر از سوم بزرگ نادر هستند.

خلاصه و جمع‌بندی

ماهور یکی از هفت دستگاه موسیقی ایران است که به نظر می‌رسد از دیر زمان، همواره مورد استقبال مخاطبان بود. در عین حال یکی از مفصل‌ترین دستگاه‌ها نیز به شمار می‌آید. به لحاظ لغوی، نام گلی است. همچنین به تپه‌های پیوسته در دامنه‌ی کوه اطلاق می‌شود. در فرهنگ موسیقایی، یکی از دو شعبه نوا به حساب می‌آمد و در فرهنگ معین، از آن به عنوان شعبه‌ی دهم از بیست‌و‌چهار شعبه موسیقی یاد شد. به عقیده‌ی برخی، ماهور همان گام بزرگ یا ماژور در موسیقی غربی است. برخی نیز پیشینه آن را تا ایران باستان تخمین زده و با مقام عشاق برابر می‌دانند.