گوشه‌های ماهور
گوشه‌های دستگاه ماهور بسیار زیاد است و تمام آنها به‌وسیله فرود به درآمد رجعت می‌کنند و در سه بخش بم، میانی و زیر اجرا میشود. دستگاه ماهور یکی از گسترده‌ترین دستگاه‌های موسیقی ایرانی است و شمار گوشه‌های آن را ۵۰ گوشه برآورد کرده‌اند.
ماهور به صورت موسیقی شاد در جشن‌ها و اعیاد نواخته میشود. ایرانیان قدیم سرودهای ویژه در پرستش‌های خود می‌خواندند و آنها ماه و هور (خورشید) را ستایش می‌کردند. برخی را عقیده بر آن است نام ماهور به این دلیل انتخاب شد که این دستگاه هم صبح و هم شب قابل اجرا است. در این بخش گوشه‌های مهم دستگاه ماهور در ردیف آوازی و در ردیف سازی بیان میشود.
گوشه‌های ماهور پرتکرار
در بیشتر روایت‌های گوناگونی که از ردیف صورت گرفته، بخش اعظمی از گوشه‌ها با نامی مشابه اجرا شده است و تنها در موارد نادری به گوشه هایی بر می‌خوریم که بسامد بالایی نداشته باشند. چنان که در یادداشت‌های پیشین ذکر شد، ردیف میرزاعبدالله به لحاظ سندیت در روایت و احراز جوهره موجز و مختصر زیبایی شناسی ایرانی در مقایسه با دیگر روایت ها، از مقبولیت خاصی برخوردار است.
در واقع ردیفهای دیگر، به جز تکرار انواع مختلفی از اجرای یک گوشه، چیزی بیش از ردیف میرزاعبدالله روایت نکرده اند. به عنوان نمونه، گوشه‌های دوتایکی، کراغلی، مارش عثمانی، تسلسل، برداشت، حاجی حسنی، خوارزمی، بسته نگار، سروش و بوسلیک، از جمله گوشه هایی هستند که در ردیف منتظم الحکما، موسی معروفی و عبدالله دوامی آمده اند.
نام گوشه‌های ماهور
نانم گوشه‌های ماهور در ردیف میرزاعبدالله بدین شرح است:
♪درآمد ♪کرشمه ♪آواز ♪مقدمه داد ♪داد ♪خسروانی ♪دلکش ♪خاوران ♪طرب‌انگیز ♪نیشابورک ♪نصیرخانی ♪چهارپاره ♪فیلی ♪ماهور صغیر ♪آذربایجانی ♪حصار ♪زیرافکند ♪نیریز ♪شکسته ♪عراق ♪نهیب ♪محیر ♪آشورآوند- اصفهانک ♪حزین ♪کرشمه- زنگوله- راک هندی ♪راک کشمیر- راک عبدالله ♪کرشمه و صفیر ♪راک ♪ رنگ حربی ♪رنگ یک چوبه ♪رنگ شلخو ♪ساقی نامه
گوشه‌های دستگاه ماهور
لازم به ذکر است که بعضا برخی گوشه‌های مفصل یا به تعبیری شاه گوشه ها، در تقسیمات داخلی خود، از اسامی دیگری نیز برخوردار هستند. به عنوان مثال، گوشه حصار یا ابول، دارای بخش هایی مثل نغمه، زنگوله و تحریر بلبلی و گوشه دلکش دارای مقدمه، چهارمضراب، متن و فرود می‌باشند.
گوشه مراد خوانی
این گوشه در ردیف موسیقی ایران به نام یکی از افراد پر نفوذ در دوره قاجار به نام مراد خان ضبط و ثبت شده است. عارف قزوینی شاعر و آهنگساز و تصنیف سرای بزرگ ایرانی گفته است که مراد خان را که بسیار بد ساز می‌زده را درمجالس انس دیده است.
وزن شعری این گوشه (مفتعلن فاعلن -مفتعلن فاعلن ) و ملودی این گوشه درجات مختلف گام ماهور را اشغال می‌کند و از در آمد شروع شده و به داد- دلکش-شکسته -حصار ماهور-و وارد راک میشود. روی درجه اول گام ماهور نت شاهد و گستره ملودی تا درجه آخر گام است.
گوشه جغتایی
در یکی از دهات‌های نزدیک به سبزواراین نوع ملودی مشهوراست. وزن اشعار این ملودی چهار پاره بوده و روی درجات مختلف گام ماهور ملودی نواخته میشود. در دستگاه ماهور و سگاه این گوشه را می‌توان اجرا نمود.
گوشه حربی
گوشه حربی متعلق به حرب نام شهرک کوچکی در عراق امروز است در دستگاه ماهور و چهار گاه که حالت رزمی دارد، می‌نوازند. وزن این قطعه در ردیف موسیقی ۲/۴ می‌باشد و بصورت رنگ نواخته میشود. در دستگاه ماهور نت شاهد آن روی درجه اول گام و گستره ملودی تا درجه هشتم می‌باشد.
گوشه کرشمه
گوشه کرشمه قطعه‌ای سه ضربی می‌باشد که در تمامی دستگاه‌های موسیقی ایرانی نواخته میشود. شعر در وزن (مفاعلن فعلاتن ) می‌باشد و می‌توان آن را بخاطر سپرد. ملودی این گوشه را در وزن ۳/۴ اجرا می‌کنند. نت شاهد این گوشه با شاهد درآمد تفاوتی ندارد و ملودی تا درجه ششم گام ماهور است.
گوشه ساقی نامه
به خواندن این آواز در دستگاه ماهور، ساقی نامه می‌گویند و زمانی که در دستگاه سه گاه خوانده شود به کشته مرده معروف است و اگر در آواز اصفهان خوانده شود صوفی نامه می‌گویند.
ساقی نامه در وزن (فعولن فعولن فعولن فعول ) آمده اما بسیاری ازهنرمندان ساقی نامه را مانند صوفی نامه می‌خوانند در حالی که ساقی نامه در وزن ۴/۴ خوانده شده است و موارد مشابه به ساقی نامه در ردیف آمده مانند (مثنوی – رباعی – دوبیتی) است.
گوشه‌های ماهور زیبا
گوشه نصیرخوانی
وزن شعری در این گوشه (متفاعلن-متفاعلن- متفاعلن-متفاعلن) می‌با شد و ملودی این گوشه روی درجات مختلف صورت می‌گیرد نت شاهد روی درجه اول گام و گستره ملودی تا درجه پنجم اما گاهی نیز تا درجه هشتم است.
موسیقی قدیم ایران مخصوص شاهان ناصری بوده است ، افرادی که به دربار رفت و آمد داشته اند این گوشه را منسوب به شخص با نفوذی که در در بار شاهان به نام نصیرخان می‌دانند.
گوشه طوسی
این گوشه با دستگاه راست پنجگاه سازگار است و متعلق به به محله‌ای در اطراف طوس است . در دستگاه ماهور این گوشه را نصیرخانی نیز می‌نامند.
گوشه دوبیتی
گوشه دو بیتی نوعی آواز با اشعار دوبیتی در موسیقی لرستان است که نت شاهد آن در گام ماهور روی درجه سوم گام است و گستره ملودی تا درجه پنجم می‌رسد.
راک عبدالله
در زمان قدیم در تعزیه فردی به نقش عبدالله بن حسین وجود داشته که در حین بازی اشعاری با ملودی سوزناک را در پرده راک می‌خوانده ، مرحوم دوامی و محمود کریمی در ردیفهای خود این گوشه را خواندند و ثبت شده است. در بخش فرهنگ و هنر نمناک توضیح داده ایم که نت شاهد درجه سوم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه چهارم می‌باشد.
این گوشه پلی است به گوشه‌های دیگر یعنی می‌توان از ماهور به اصفهان و همایون رفت. مثلا وقتی بخواهیم از ماهور به چهار گاه برویم، باید اول ربع پرده اول را به وجود آورد و آن هنگامی است که توسط گوشه راک گوش شنوده را به اصفهان نزدیک و آشنا می‌کنیم بعد در مرحله دوم از همایون به چهار گاه می‌رویم پس به این آسانی نمی توان تغییر مقام داد چون چهار گاه همان ماهور است که درجه دوم و ششم آن ربع پرده کم شده است.
گوشه شکسته
در گوشه شکسته نت شاهد درجه پنجم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه ششم گام ماهور است. این گوشه یک تغییر مقام از ماهور به سه گاه و آواز افشاری است.
آواز ماهور وقتی بخواهیم درجه سوم گام ماهور را ربع پرده کم کنیم حالتی بخود می‌کیرد که کاملأبا آواز ماهور متفاوت است وبه نام شکسته نامیده میشود زیرا آواز شکسته شده و با آن می‌توان از آواز ماهور بیرون رفت و یک نوع مرکب خوانی را آغاز کرد.
گوشه فیلی
گوشه فیلی از گوشه‌های اصلی آواز ماهور است. این گوشه در نواحی مختلفی مانند هندیجان بخشی از ناحیه خرمشهر و نور بخشی از شهرستان آمل نواخته میشود. فیلی در دانگ اول ماهور بطور پله کانی به درجه پنجم صعود می‌کند و سپس به درجه اول گام بر می‌گردد. نت شاهد این گوشه روی درجه پنجم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه هفتم گام ماهور است و از گام ماهور بیرون نمی رود.
گوشه‌های ماهور طرب‌انگیر
گوشه دلکش
گوشه دلکش نوعی آواز است که با ساختار ملودی که در خویش دارد حالتی دلکش و دل انگیز در فرد ایجاد می‌کند به همین سبب بدین نام خوانده میشود. در این موسیقی کاملأ گام ماهور عوض میشود و از ماهور به شور می‌رود و درجه ششم آن ربع پرده تغییر می‌کند . محل نت شاهد روی درجه پنچم گام ماهور است و گسترش ملودی تا درجه ششم است.
گوشه خاوران
نام یکی از توابع استان خراسان در نزدیکی مشهد خاوران است. خاوران مشرق زمین است و جایی است که خورشید از آنجا طلوع می‌کند. فضای ملودی این گوشه در گام نوا هم قابل اجراست و به سرودهای زردشتی شبیه است. محل نت شاهد این گوشه درجه پنجم گام ماهور است و ملودی تا درجه هفتم گام بالا می‌رود.
گوشه صوفی نامه
خواندن ملودی ساقی نامه در آواز اصفهان و شوشتری به صوفی نامه معروف است ملودی شکسته را به بیات اصفهان و شوشتری تبدیل می‌کنیم و درجه پنجم گام ماهور (شاهد شکسته) قرار داده، تغییر مقام از گام بزرگ به کوچک است.
گوشه گشایش
دست گاه ماهور از طریق این گوشه باز میشود و به گوشه‌های دیگر راه پیدا می‌کند. هر گاه روی درجه دوم گام ماهور توقف کنیم گوشه دیگری را به نام گشایش آغاز می‌کنیم و در آن ملودی از حالت درآمد ماهور درمی آید.
گوشه‌ای در مکتب اصفهان به نام راست وجود دارد که از لحاظ ملودی به گوشه گشایش شبیه است. این گوشه بسیار حزن انگیز در آوازهای دیگری ایرانی مثلأ در آواز دشتی و اصفهان با نام‌های دیگری (جامه درآن ) ثبت شده است . نت شاهد این آواز روی ذرجه چهارم گام ماهور بوده و گستره ملودی تا درجه پنجم گام ماهور است.
گوشه حصار ماهور
در دستگاه چهار گاه گوشه‌ای به نام حصار وجود دارد. این گوشه در دستگاه ماهور با حصار در دستگاه چهار گاه شبیه است و به علت شباهت قرار گیری روی درجه‌ای از گام ماهور به صورتی که ملودی حصار در گام چهار دارا می‌باشد این ملودی در بیشتر اوقات در هنگام فرود به ماهور استفاده میشود و در پایان اشاره‌ای به درجه ششم کرده و دوباره به تونیک بر می‌گردد نت شاهد روی درجه چهارم گام ماهور و گستره ملودی تا درجه ششم گام ماهور است.
این گوشه در بعضی از ردیفها مانند ردیف حسین خان هنگ آفرین با نام ابول آمده است و به آن پس ماهور هم می‌گویند به این خاطر که گوش شنوده تشنه نت‌های اولیه گام در این ملودی است.
گوشه‌های ماهور جاودان
گوشه ماهور صغیر
در موسیقی ایرانی در گوشه‌های ما اصطلاحات صغیر و کبیر مانند نوروز بزرگ و کوچک و زنگوله صغیر و کبیر و… وجود دارد . هرگاه درآمد ماهور در دانگ اول شروع می‌شد به آن ماهور صغیر و هرگاه از دانگ دوم شروع و به دانگ اول می‌رفتند ماهورکبیر می‌گفتند.
گوشه نیشابورک
در کتب قدیم اسم شهری به نام نیوشاپور به معنای شاپور پهلوان آمده که بعد‌ها به نیشابوردر آمده است . برای احداث این شهر به وسیله موزیکر‌های آن زمان قطعاتی اجرا می‌شده که امروزه ما آن را گوشه نیشابورک می‌خوانیم.
این گوشه در دستگاه ماهور و نوا و آوازهای بیات ترک و افشاری اجرا میشود . در هر گام از اجرای نیشابورک ملودی آن باید به یک نت بالاتر از نت شاهد و فرودی روی نت شاهد آن داشته باشد. در آوازهای مختلف نت‌های شاهد تفاوت دارد.
گوشه کشته مرده
هرگاه ملودی صوفی نامه را در سگاه خوانده شود به آن کشته مرده می‌گویند. برای خواندن گوشه کشته مرده که کاری دشوار است باید از صوفی نامه به سه گاه رفته و دوباره باز گردیم به این طریق که ابتدا ساقی نامه را از تونیک ماهور آغاز و سپس به صوفی نامه می‌رویم و از طریق گوشه شکسته نت آن را شاهد قرار داده و در اینجا نت شاهد شکسسته همان شاهد سه گاه می‌باشد و می‌توان براحتی وارد سه گاه شد پس از سه گاه به مویه رفته و از آنجا به مخالف سه گاه وارد می‌شویم و چون نت شاهد مخالف سه گاه همان نت شاهد ماهور است دوباره می‌توان به ساقی نامه برگشت.
گوشه عراق
آواز عراق بسیار مهیج و با عظمت است و از این گوشه می‌توان به سایر دستگاه‌های ایرانی راه یافت. عراق به نام قدیمی آراک و یا ایراک بخشی از مناطق ایران قدیم بوده و سیاست انگلیس این منطقه را از ایران جدا کرده است.
امروز این گوشه را در آواز ماهور و افشاری و نوا و راست پنجگاه می‌خوانند اما عراق مقام نهم از مقامات دوازده گانه قدیم ایران بوده است. در این گوشه نت شاهد روی درجه هشتم گام ماهور است و تا درجه دهم گام گسترش می‌یابد.
گوشه نهیب
گوشه نهیب یکی از گوشه‌های دستگاه ماهوراست که در ایام قدیم از این آواز برای جنگ با دشمن و تاثیر در روحیه او استفاده می‌کردند زیرا این آواز با لحنی حماسی ، فریاد گونه و خشن بیان میشود.
ساختار ملودی از چند نت قبل از ملودی عراق شروع شده میشود و در پایان روی درجه هشتم گام که شاهد گوشه عراق اوج آواز ماهور متوقف میشود پس نت شاهد آن با شاهد گوشه عراق یکی است و روی درجه هشتم گام ماهور می‌باشد.
گوشه حزین
گوشه حزین آنطور که از اسمش پیداست موسیقی غم انگیزوسوزناک است که در پرده‌های مختلف از دستگاهها نواخته ویا خوانده میشود. به عنوان مثال در اجرای گوشه حزین در پرده بیات محل شاهد نت درجه هشتم گام ماهور و گستره ملودی تا درجه نهم گام ماهور است. در اجرای گوشه حزین در پرده عراق نت شاهد آن منطبق با شاهد عراق است و روند ملودی تا درجه نهم می‌رود.
گوشه محیر
این گوشه را در پرده عراق می‌خوانند و معنای کلمه محیر ، حیرت انگیز است. محل نت شاهد روی درجه هشتم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه نهم گام می‌باشد. چنانچه در نمناک می‌خوانید ملودی از چند نت قبل از شاهد عراق است و به شکل تحریر‌های پلکانی سه تایی ملودی خود را بر روی شاهد عراق سوار می‌کند.
گوشه سروش
اجرای این گوشه را می‌توان زمینه‌ای برای آواز رآک دانست. ملودی طوری است که می‌توان از گام بزرگ به گام کوچک رفت و ملودی تا درجه هشتم گسترش می‌یابد . برای نخستین بار گوشه سروش در ردیف موسیقی استاد وزیری آمده است. نت شاهد درجه هشتم گام ماهوراست.
دیگر گوشه‌های ماهور
گوشه راک هندی
راک به معنای رانج که به زبان هندی رنک کردن معنی می‌دهد. یک نوع ترکیبات صوتی یا انعکاس آن بر موزیکالیته افراد و یا استفاده از فیگور‌های مشخص ملودی و شادی بخشیدن به روح انسان است بر اساس قوانین خاصی این ترکیبات صورت می‌گیرد و به درون انسان نفوذ می‌کند. اکنون در موسیقی ایرانی به نام‌های راک هندی راک عبدالله راک کشمیر و صفیر راک آمده نت شاهد در گوشه راک هندی روی درجه هشتم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه دوازدهم می‌باشد.
راک کشمیر
نوعی آواز راک می‌باشد که در منطقه کشمیر خوانده و نواخته میشود . روند ملودی در ابتدا میل به نت پنجم گام دارد اما رفته رفته به حالت پله کانی به نت شاهد درجه هشتم سوق می‌یابد.
گوشه زنکوله
ملودی زنگوله هنگام راهپیمایی به دنباله قافله‌ها توسط ساربانان خلق شده و به تدریج پیشرفت کرده و به شکل امروزی در آمده است و ملودی آن تداعی صدای زنگوله را می‌نماید . نت شاهد روی درجه هشتم گام ماهور قرار می‌گیرد و فرود نهایی پس از خواندن گوشه عراق می‌گیرد.
این گوشه را صغیر و کبیر نامیدند زیرا از لحاظ تنالیته کوچک و بزرگ بودن گوشه زنگوله طنین‌های متفاوتی را سبب میشود. با صغیر و کبیر بودن ملودی زنگوله به صورت تجلی در پرده‌های نیریز و حسینی موجود است. این نیز یکی از گوشه‌های ماهور بسیار زیبا است.
گوشه اصفهناک
نام یکی دیگر از گوشه‌های ماهور اصفهانک است که نام ده کوچکی نزدیک اصفهان می‌باشد پس از گوشه عراق خوانده میشود. گوشه اصفهانک آواز اصفهانی است که از درجه هشتم گام ماهور آغاز شده زیرا نت شاهد درجه هشتم گام ماهور منطبق با نت شاهد عراق بوده و روند ملودی تا درجه دهم گام ماهور می‌رسد.
نگارنده: تنبورنواز
دستگاه‌های موسیقی | 28 اسفند 02
