آواز افشاری
آواز افشاری یکی پنج آواز اصلی و هفت دستگاه موسیقی ایرانی است که از متعلقات دستگاه شور میباشد که احساسات روحی و روانی غریبی دارد. این آواز بر محوریت دستگاه شور است اما نت ایست آن درجهٔ دوم شور است و نت شاهد آن درجهٔ چهارم شور است.
نام افشاری به ایل افشار از آذربایجان اشاره دارد در حالیکه آواز بیات ترک مربوط به ترکان قشقایی است. اهمیت افشاری در طول تحولات ردیف افزایش یافتهاست. از مهمترین گوشههای آن میتوان به درآمدهای متعدد، بیات راجه، رُهاب، مسیحی، نهیب، و مثنویپیچ اشاره کرد. آواز افشاری اشتراکاتی با دستگاههای نوا و ماهور و آوازهای بیات اصفهان، ابوعطا و بیات ترک دارد. به لحاظ احساسی، افشاری دارای حالتی روحی و روانی و متأثرکننده و مناسب برای مناجات دانسته شدهاست.
تاریخچه آواز افشاری
نام افشاری به ایل افشار اشاره دارد که از اقوام ترک آذربایجانی هستند. افشاری در ردیفهای قدیمیتر (نظیر ردیف میرزاعبدالله) اهمیت کمتری داشته و مدت اجرای آن کمتر از ۵ دقیقه بوده اما در ردیفهای جدیدتر اهمیت بیشتری پیدا کرده، چنانکه اجرای آن به راحتی تا ۳۰ دقیقه نیز ادامه مییابد. حتی در اجرای ردیف توسط نورالدین رضوی سروستانی آواز افشاری ۴۵ دقیقه طول کشیدهاست.
این آواز، برخلاف برخی دیگر از متعلقات دستگاه شور، نسبتاً مستقل است چنانکه مُد و فرود مخصوص به خودش را دارد. با این حال، به عقیدهٔ هرمز فرهت از آنجا که گوشههای پایانی افشاری به محور اصلی دستگاه شور پردهگردانی میکنند. افشاری غالباً جزو متعلقات دستگاه شور طبقهبندی میشود. نت خاتمه در افشاری، درجهٔ زیرپایه (یکی قبل از نت پایهٔ) شور است اما به ندرت استفاده میشود.
گوشههای آواز افشاری
مهمترین گوشههای افشاری عبارتند از:
- بیات راجِه (یا بیات راجع)
- رُهاب
- مسیحی
- نهیب
- مثنویپیچ (یا مثنوی)
گوشهٔ بیات راجه در بیات اصفهان و دستگاه نوا نیز اجرا میشود و به آن دو نزدیکی بیشتری دارد تا به افشاری. در این گوشه درجهٔ ششم شور ربع پرده زیرتر میشود و دیگر تغییر داده نمیشود؛ این درجه نت شاهد بیات راجه نیز هست.
رهاب گوشهای از شور است که در بیات اصفهان نیز اجرا میشود. در رهاب نت پایهٔ شور (که دو درجه پایینتر از نت ایست افشاری است) نقش مهمتری پیدا میکند و سایر خصوصیات محور اصلی شور نیز در این گوشه مشهودند.
گوشهٔ مسیحی در دستگاه نوا نیز اجرا میشود و در محور اصلی دستگاه شور قرار دارد. برونو نتل در بررسی ردیفهای مختلف به این نتیجه رسیده که گوشهٔ رهاب (به جز در خودِ دستگاه شور) همیشه با گوشهٔ مسیحی همراه است.
گوشهٔ نهیب (و دو گوشهٔ مرتبط دیگر شامل عراق و آشور) دارای مُد متفاوتی هستند و در دستگاههای نوا، ماهور و راستپنجگاه هر سهٔ اینها اجرا میشوند اما به گفتهٔ فرهت در افشاری فقط گوشهٔ نهیب اجرا میشود.
گوشهای با نام مثنوی در افشاری، بیات ترک، همایون و بیات اصفهان وجود دارد و نام آن بیشتر به نوع شعری که همراهش به آواز خوانده میشود.
رابطه با دیگر آوازها و دستگاهها
به لحاظ فواصل، افشاری با محور اصلی شور و به آواز ابوعطا شباهت زیادی دارد. بمتر بودن درجهٔ پنجم شور (که در تمام اینها نت متغیر است) در ابوعطا و خودِ شور و زیرتر بودن آن در افشاری، فرود نیامدن افشاری در شور، و داشتن فرودهایی مختص به خود، افشاری را از شور و ابوعطا متمایز میکند. همچنین فرهت از علینقی وزیری و روحالله خالقی چنین نقل میکند که هر دوی آنها معتقد به استقلال افشاری از شور هستند و آن را به دستگاه سهگاه نزدیکتر میدانند.
آواز افشاری آذربایجان
افشاری همچنین به بیات ترک هم شباهتهایی دارد؛ از جمله این که در هر دوی آنها تحریرهایی حین حرکت از درجهٔ چهارم شور به درجهٔ پنجم آن به کار گرفته میشود.
در اجرای گوشهٔ گُوَشت در دستگاه نوا گاهی درجهٔ چهارم نوا ربع پرده پایین آورده میشود که آن را بهطور مشخصی به افشاری نزدیک میکند. همچنین، گوشهٔ نهیب در دستگاه نوا، ماهور و راستپنجگاه نیز اجرا میشود و رابطهای بین اینها با افشاری برقرار میکند.گوشهٔ حسینی در دستگاه نوا نیز امکان فرود به افشاری و شور را فراهم میکند.
نمونههای آواز افشاری
برخی از مشهورترین آوازهای افشاری عبارتند از:
- این دهان بستی دهانی باز شد: گوشه مثنوی با صدای محمدرضا شجریان
- از کفم رها: سعری از عارف قزوینی با صدای سیما بینا و محمدرضا شجریان
- آلبوم آرام جان از محمدرضا شجریان با همراهی گروه آوا
- ز جهان دل برکندم: آهنگ فولکلور کردی به نام «هَروایه»
پایان سخن
آواز افشاری یکی از پنج آواز اصلی و زیرمجموعه دستگاه شور است. بین نت خاتمه و نت شاهد افشاری یک فاصلهٔ پنجم درست، و بین نت ایست و نت شاهد عراق یک فاصلهٔ چهارم درست وجود دارد. افشاری درآمدهای مفصلی دارد، چنانکه در ردیف علیاکبر شهنازی هشت درآمد مختلف برای آن آمدهاست. برخی از درآمدهای افشاری تا درجههای هفتم، هشتم و حتی نهم شور نیز گسترش مییابند و روی درجات بالا تأکید قابل توجهی میکنند. چنین تحرکی در دستگاههای دیگر معمولاً تحت یک گوشهٔ مجزا شناخته میشود اما در افشاری جزئی از درآمد محسوب میشود چرا که همواره به نت شاهد و نت ایست افشاری بازمیگردد.
نگارنده: تنبورنواز
دستگاههای موسیقی | 27 فروردین 03
