بیات اصفهان
آواز بیات اصفهان یکی از پنج آواز و هفت دستگاه اصلی موسیقی ایران است که برخی آن را از متعلقات دستگاه شور می‌دانند. نام این آواز با مقام باستانی اصفهان همسان است اما از نظر موسیقایی با آن مرتبط نیست.
در بیات اصفهان، نت پایه همان درجه چهارم همایون است که نقش نت شاهد را نیز ایفا می‌کند. این نت در مرکزیت دو دانگ قرار دارد که دانگ پایین‌تر تا نت پایه همایون پایین می‌رود و دانگ بالاتر مسیری است به سمت اوج آواز اصفهان.
فواصل این آواز به موسیقی کلاسیک غربی نزدیک هستند برای همین در موسیقی معاصر بسیار مورد توجه باشد. همچنین به غیر از دستگاه‌های همایون و شور با دستگاه‌های ماهور، چهارگاه و سه‌گاه نیز رابطه دارد.
موسیقی‌دانان مختلف احساسات مختلفی را برای بیات اصفهان برشمرده‌اند که معمولاً بین شادی و غم و دارای عمق توصیف شده‌است. مهم‌ترین گوشه‌های بیات اصفهان عبارتند از درآمد، جامه‌دران، بیات راجه، عشاق، شاه ختائی، سوزوگداز، و بیات شیراز.
تاریخچه و نام بیات اصفهان
پیشوند «بیات» که در نام آوازهای دیگری همچون بیات کرد و بیات ترک نیز به کار می‌رود مخفف «ابیات» باشد.
نام «اصفهان» اشارهٔ مستقیمی است به شهر اصفهان در موسیقی قدیم ایران مقامی به نام اصفهان وجود داشت اما فواصل آن با آواز اصفهان مطابقت ندارد. به عقیدهٔ فرهاد فخرالدینی این نوع نامگذاری گوشه‌ها و آوازها در ردیف در ردیف موسیقی ایرانی نادر نیست. وی آن را نوعی «تحریف» در طبقه‌بندی موسیقی ایرانی می‌داند. فواصل مقام اصفهان در موسیقی ردیفی ایران مرسوم نیستند، اما استفاده از این مقام در موسیقی عربی و ترکی معمول است.
اگر در دستگاه همایون از درجهٔ چهارم دستگاه جلو برویم، حاصل امر گامی است که درجات آن بر بیات اصفهان منطبق است؛ در نتیجه بسیاری بیات اصفهان را جزو متعلقات دستگاه همایون می‌دانند. اما هرمز فرهت این دیدگاه را نادرست می‌نامد و بیات اصفهان را داری هویتی مجزا می‌داند. او دلیل این «ابهام» را در شباهت بخش‌هایی از اجرای دستگاه همایون می‌داند که در آن به چهارگاه پرده‌گردانی می‌شود. از نظر فواصل، اجرای چهارگاه در اینجا با فواصل بیات اصفهان مطابقت دارد، اما از نظر ویژگی‌های ملودی‌شان با هم تمایز دارند.
گوشه‌های آواز اصفهان
فرهت این گوشه‌ها را برای بیات اصفهان نام می‌برد: درآمد، جامه‌دران، بیات راجه، عشاق، شاه ختائی، و سوزوگداز.داریوش طلایی هم فقط گوشه‌های درآمد، جامه‌دران، بیات راجه، نغمه و سوزوگداز را برای این آواز برشمرد. ولی فرهاد فخرالدینی گوشه‌های بیشتری برای این آواز برمی‌شمرد: جامه‌دران، بیات راجه، حزین، عشاق (اوج)، رُهاب، شاه‌ختایی، سوزوگداز، راز و نیاز، مثنوی، و رِنگ فرح‌انگیز. در ردیف‌های مختلف، گوشه‌های دیگری نیز برای بیات اصفهان ذکر شده‌است، از جمله گوشهٔ بیات شیراز در ردیف عبدالله دوامی، گوشهٔ کرشمه در ردیف موسی معروفی، و گوشهٔ بیات درویش حسن در ردیف حسن کسائی برای ساز نی.
بیات راجه
این گوشه که در دستگاه نوا طبقه‌بندی می‌شود را در آواز افشاری نیز به کار می‌برند ولی این گوشه به نوا و اصفهان نزدیکی بیشتری دارد تا به افشاری. در افشاری، این گوشه چنین توصیف می‌شود که در آن درجهٔ ششم شور ربع پرده زیرتر می‌شود و دیگر تغییر داده نمی‌شود.
عشاق
گوشه عشاق معمولاً پس از بیات راجه اجرا می‌شود و این گوشه بر درجه دوم بیات اصفهان استوار است. در اجرای دستگاه‌هایی نظیر همایون، راست‌پنج‌گاه و نوا و نیز در آواز دشتی و ابوعطا گوشه عشاق به کار می‌رود.
شاه ختائی
این گوشه نیز مانند عشاق از نظر فواصل به دستگاه شور نزدیک است و در دستگاه نوا نیز اجرا می‌شود.
سوزوگداز
گوشهٔ سوزوگداز گوشه‌ای متمایز است که پس از شاه ختائی اجرا می‌شود.
بیات شیراز
در برخی ردیف‌ها، از جمله در ردیف آوازی عبدالله دوامی، گوشه‌ای به نام بیات شیراز وجود دارد که یکی از گوشه‌های آواز اصفهان برشمرده می‌شود
نمونه‌های بیات اصفهان
نواهای زیادی در بیات اصفهان وجود دارد که برخی از مشهورترین آنها عبارتند از:
- آمد نوبهار: آهنگساز مهدی خالدی، شعر از اسماعیل نواب صفا و خوانندگی دلکش
- یاد کودکی: آهنگساز علی تجویدی و با شعری از رحیم معینی کرمانشاهی
- سلسله موی دوس: آهنگسازعلی‌اکبر شیدا بر اساس شعری از سعدی و شیدا
- تصنیف بوی جوی مولیان: شعر از رودکی آهنگساز روح‌الله خالقی با صدای مرضیه
- بهار دلنشین: آهنگساز خالقی با صدای محمدرضا شجریان
- بُتِ چین: آهنگساز شیدا با صدای محمدرضا شجریان در آلبوم گلبانگ شجریا
- ترانه شانه با صدای پوران (براساس ترانه بنت الشلبیه در مقام نهاوند)
- بردی از یادم: آهنگساز صطفی گرگین‌زاده و با شعری از پرویز خطیبی با صدای دلکش
- امید جانم ز سفر بازآمد: آهنگساز علی تجویدی، شعری از معینی کرمانشاهی و آواز دلکش
- مرا ببوس: حسن گل‌نراقی
- جان مریم: محمد نوری
- سرود یار دبستانی: آهنگساز منصور تهرانی
- کوچه‌لر: موسیقی فولک آذربایجانی
پایان سخن
آواز اصفهان یکی از پنج آواز اصلی در کنار هفت دستگاه موسیقی ایرانی است. روح‌الله خالقی، آواز اصفهان را «گاهی شاد و گاهی غمگین» می‌خواند و حالت آن را «بین غم و شادی» می‌داند. اما شاهین فرهت اصفهان را دارای غمی عمیق توصیف می‌کنند و آن را از این جهت مانند دستگاه همایون و گام کوچک می‌داند.
مارگارت کاتون نیز در دانشنامه ایرانیکا در توصیف بیات اصفهان، آن را دارای احساس عمیق توصیف کرده که ترکیبی از شادی و اندوه است. داریوش صفوت هم اصفهان را عرفانی و عمیق توصیف می‌کند. وی اصفهان را از دستگاه شور سرزنده‌تر می‌داند، اما معتقد است که اصفهان به همان اندازهٔ شور «برانگیزنده» است. به گفته او نواختن اصفهان به شیوه سنتی باعث ایجاد حالت خلسه و مراقبه می‌شود.
نگارنده: تنبورنواز
دستگاه‌های موسیقی | 27 فروردین 03
