بیات ترک (بیات زند)

بیات ترک (بیات زند) یکی از آوازهای دستگاه شور است که به مردمان ترک قشقایی اشاره دارد و دارای احساس حزن و اندوه است. این آواز در میان دستگاه‌های موسیقی ایرانی یکی از پنج آواز اصلی است.

در آواز بیات ترک، برخلاف دستگاه شور و برخی دیگر از متعلقاتش، درجه سوم شور دارای اهمیت بسیاری است. چنان‌که این درجه، نت شاهد بـیات زند دانسته می‌شود. نت آغاز و نت ایست بیات ترک نیز بر درجه زیرپایه شور قرار دارد. نت خاتمه بـیات زند در ردیف‌های مختلف، تفاوت دارد و گاه به جای نت زیرپایه شور، بر درجه دوم شور و حتی بر نت پایه شور قرار می‌گیرد.

بیات ترک با دستگاه شور رابطه نزدیکی دارد و برخی گوشه‌هایش، در تقویت این ارتباط مؤثر هستند. بـیات زند همچنین به دستگاه ماهور نیز نزدیک است و برخی گوشه‌های آن نظیر دلکش و شکسته را می‌توان در بیات ترک نیز اجرا کرد. گوشه جامه‌دران که در دستگاه همایون نیز وجود دارد، گاهی در مایه بیات ترک اجرا می‌شود. اوج آواز بـیات زند با استفاده از گوشه قرائی اجرا می‌شود. مهم‌ترین گوشه بیات ترک، گوشه قطار است که گوشه‌ای اصیل دانسته می‌شود و دوبیتی‌های بابا طاهر را با آن اجرا می‌کنند.

آلبوم‌های آستان جانان، گل صدبرگ و شیدایی و قطعه اندک اندک همگی در آواز بـیات زند هستند. اذان رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی نیز در آواز بـیات ترک (گوشه روح الارواح) است. از بـیات تـرک در تعزیه، اذان و دیگر موسیقی‌های مذهبی، از جمله موسیقی درویشان، استفاده می‌شود.

تاریخچه و نام بیات ترک

واژه ترک در نام این آواز به ترکان قشقایی اشاره می‌کند و نه به ترک‌های ترکمنستان، آذربایجان یا ترکیه. گمان می‌رود که بسیاری از ترانه‌های محلی قوم قشقایی در این آواز باشد. از همین رو برخی آن را با نام بـیات زند نیز می‌شناسند. همچنین، پیشوند «بیات» ممکن است مخفف «ابیات» باشد.

در رساله‌های قدیم موسیقی، نامی از بیات ترک یا بـیات زند وجود ندارد. اما در مقام حسینی شعبه‌ای به نام «دوگاه» وجود داشته که امروزه به صورت یک گوشه در آواز بـیات زند باقی مانده و می‌توان گفت جزء ریشه‌های تاریخی آواز بـیات زند است. همچنین در رساله کرامیه (از دوره صفویه)، ترکیب «حجاز ترک» آمده و آن را «حجاز اصل» نیز گفته‌اند که توسط ترکان خوانده می‌شده‌است و ممکن است از ریشه‌های بـیات زند باشد.

آواز بیات ترک قشقایی

آواز بـیات زند مانند آواز دشتی، در موسیقی فولکلور ایران کاربرد گسترده‌ای دارد. بـیات زند به ویژه نزد مردم کرد (در غرب ایران) و مردم آذری (در شمال غرب ایران) متداول است. در موسیقی مقامی آذربایجان نیز بـیات زند شعبه‌ای از دستگاه شور تلقی می‌شود.

ساختار بیات کرد

در آواز بیات ترک، نت شاهد و نت خاتمه هر دو بر درجه سوم شور قرار دارد. نت آغاز و نت ایست بیات ترک نیز بر نت زیرپایه شور (یک درجه پایین‌تر از نت پایه شور و یک چهارم درست پایین‌تر از نت شاهد بیات ترک) قرار دارد.

از آنجا که نت آغاز و نت شاهد بیات ترک یکی هستند (درجه سوم شور)، روح‌الله خالقی معتقد است که بیات ترک را می‌توان حاصل «تغییر نت پایه» در دستگاه شور دانست. همچنین در بیات ترک ممکن است که فرود نهایی نیز به نت خاتمه (نت پایه شور) برگشت نکند و در همان نت شاهد پایان یابد؛ در مقایسه، آواز ابوعطا همیشه به نت پایه شور فرود می‌کند و حتی در خلال اجرای آواز نیز بارها به نت پایه شور اشاره می‌کند.

درجه‌های چهارم و دوم شور در رتبه بعدی از نظر اهمیت قرار دارند؛ اما گستردگی بیات ترک از بالا تا فاصله چهارم یا پنجم بالاتر از نت شاهد نیز می‌رسد. به بیان دیگر، می‌توان گستره بیات ترک را شامل دو دانگ در نظر گرفت که هر کدام در یک سمت نت شاهد بیات ترک واقع هستند. گرایش موسیقی در دانگ بم‌تر بالارونده، و در دانگ زیرتر پایین‌رونده است و از هر دو سو به سمت نت خاتمه بـیات زند (که همان نت شاهد آن است) تحرک دارد.

گوشه‌های آواز بیات ترک

از آنجا که بیات ترک از نظر مد با دستگاه شور مطابقت دارد، این آواز را جزو متعلقات دستگاه شور طبقه‌بندی می‌کنند. مانند آواز افشاری، بیات ترک هم جزو آن دسته از متعلقات شور است که استقلال نسبی از این دستگاه دارد. در مقایسه، آوازهای ابوعطا و دشتی رابطه تنگاتنگی با دستگاه شور دارند؛ چرا که از فرود شور استفاده می‌کنند. ولی افشاری و بـیات زند فرود مخصوص به خود را دارند.

مهم‌ترین گوشه‌های آواز بیات ترک عبارتند از:

• درآمدها
• دوگاه
• روحُ الارواح
• مهدی ضَرّابی
• قطار
• قرائی

گوشه‌های دیگری که در این آواز اهمیت دارند عبارتند از:

• شهابی
• مهربانی
• مثنوی
• سارنج
• بهبهانی
• داد
• طبرستانی

درآمدهای بیات ترک حالت یکنواختی دارند که عمدتاً ناشی از تأکید مکرر روی نت شاهد است. نام گوشه دوگاه احتمالاً در قدیم به موقعیت دست نوازنده روی دسته ساز اشاره داشته، چنان‌که همین ریشه تاریخی احتمالاً برای نام‌های دیگری همچون سه‌گاه، چهارگاه و پنج‌گاه نیز متصور است. اگر چه این نام‌ها در نام دستگاه‌های امروزی موسیقی حفظ شده‌اند، اما دوگاه تنها نام یک گوشه در بیات ترک است.

پایان سخن

بیات ترک گاه دارای احساس حزن و اندوه توصیف شده و از این جهت برای اجرای تعزیه مناسب است. گوشه‌هایی نظیر دوگاه و روح الارواح برای به آواز خواندن اشعار مذهبی به کار گرفته می‌شوند. روح‌الله خالقی بیات ترک را نمونه‌ای از آوازهای «بازاری» می‌داند که بین عموم مردم رایج هستند اما نزد موسیقی‌دانان محبوب نبودند. او دلیل این امر را تأکید فراوان بیات ترک به نت شاهدش می‌داند که آن را «کسل‌کننده» می‌کند.

اجرای بـیات زند، در طول زمان به سمت احساس سبک‌تری متمایل شد. تفاوت نت شاهد بیات ترک با شور، باعث می‌شود که بیات ترک چندان احساس حزن‌انگیز شور را نداشته باشد و نزدیکی‌اش به ماهور باعث می‌شود که تا حدی نشاط‌آور نیز باشد. چنان‌که بسیاری از آهنگ‌های پیش‌پرده طنزآمیز در بـیات زند اجرا شده‌اند. در مقایسه با دیگر مشتقات شور شامل ابوعطا، افشاری و دشتی و بیات کرد، حال و هوای غم‌انگیز کمتری دارد.

برخی نمونه‌های آن عبارتند از:

• آلبوم آستان جانان از محمدرضا شجریان با آهنگسازی پرویز مشکاتیان
• آلبوم گل صدبرگ از شهرام ناظری با آهنگسازی جلال ذوالفنون
• آلبوم شیدایی از صدیق تعریف و ساز
• آلبوم در خیال با آواز محمدرضا شجریان و سه‌تار بهداد بابایی

از بیات ترک برای اجرای اذان یا مناجات نیز استفاده می‌شود. در تعزیه‌خوانی نیز در کنار آواز دشتی و دستگاه شور بیشترین کاربرد را دارد. اذان رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی نمونه‌ای شاخص از آواز بـیات زند (در گوشه روح الارواح) است. بیات ترک در موسیقی درویشان نیز متداول است. چنان‌که درویشان سلسله قادریه در منطقه کردستان نیز اشعاری را با دف در گوشه مهربانی اجرا می‌کنند. گوشه قطار نیز گاه «چهار درویش» نامیده می‌شود.