دستگاه شور
دستگاه شور مهمترین دستگاه موسیقی ایرانی است و به آن «مادر همه دستگاهها» گویند که حال و هوایی اندوهگین و نفوذی ژرفی دارد. این موسیقی احساسی شاعرانه، عارفانه و دردی پنهان دارد که اندیشه برانگیز است. بهنظر میرسد این دستگاه با احساس ایرانی تنیدگی ویژهای دارد و بیشتر افراد با آن ارتباط ژرفتری پیدا میکنند. شاید فریاد درد جدایی از عالم بالا همراه با سور و گدازی عارفانه، دلیل نفوذ این دستگاه است.
آوازهای اصلی از شور منشعب شدهاند و تاثیر آن حتی در دستگاههای دیگر نظیر نوا و سهگاه نیز تأثیر شور مشهود است. از منظر پژوهشی نیز بیش از همه دستگاهها به این دستگاه پرداخته شده است. از نظر گستردگی پس از این دستگاه نیز دستگاه ماهور قرار دارد.
دانگ نخست دستگاه شور یکی از دانگهای بنیادین موسیقی ایرانی است. همچنین دستگاه شور از طریق گوشههای گوناگون راه برای پردهگردانی به دیگر دستگاهها دارد. تحلیل ردیفهای موسیقی مختلف ایرانی توسط برونو نتل نشان داد که بین گوشههای دستگاه شور و ترتیب آنها، تفاوت قابل توجهی وجود دارد. رایجترین گوشهها از نظر اجرا شامل درآمد، سلمک و شهناز هستند.
تاریخچه و نام دستگاه شور
نام «شور» ریشه در زبان عبری دارد و در عصر ساسانی وارد زبان فارسی شدهاست؛ مصدر «شور» در عبری، ریشه واژه عبری «شیر» (שירה) است که به معنای آواز و سرود است. این نظر فخرالدینی تابع نظر عباس اقبال آشتیانی است که در کتاب «شعر و موسیقی در ایران» نوشتهاست: واژه «شعر» عربی نیست بلکه معرب است و از واژه عبری «شیر» ریشه میگیرد.
مهدی برکشلی در مقدمه کتاب ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی دستگاه شور را دارای ریشهای بسیار قدیمی و آن را «مبنای بیشتر موسیقیهای محلی و موسیقی معمول در ایلات» ایران میداند. با این حال، برخلاف برخی دیگر از دستگاهها (نظیر نوا، سهگاه و چهارگاه) که همنام مقامهای موسیقی قدیم ایران هستند و از آنها نشئت گرفتهاند، شور جزو مقامهای اصلی موسیقی قدیم ایران نبودهاست.
بررسی گوشههای مختلف این دستگاه نشان میدهد که دستگاه شور با فواصل مقام حسینی مطابقت بیشتری دارد، اگر چه برخی از گوشهها که در آن درجه پنجم متغیر است (نظیر زیرکشِ سلمک یا گلریز) با فواصل مقام فرعی جانفزا تطبیق دارند. برخی از ردیفدانان، از جمله مهدی برکشلی و داریوش صفوت، ذکر کردهاند که فواصل شور در قدیم بر فواصل حسینی مطابقت داشته و از آن با نام «شور قدیم» یا «شور و شهناز» یاد میکنند، و در مقابل آنچه امروزه به عنوان دستگاه شور شناخته میشود را «شور جدید» مینامند.
نمونههای آشنا
آلبوم یاد ایام از محمدرضا شجریان و به خصوص قطعه «یاد ایام» در این آلبوم، در دستگاه شور اجرا شدهاست. همچنین علیرضا افتخاری در آلبوم زیباترین و شهرام ناظری در قطعه «مرا عاشق» و آلبومهای نجوا و شورانگیز قسمت دوم از این دستگاه استفاده کردهاند.
قطعه «گشته خزان» به آهنگسازی عباس شاپوری و تنظیم فرهاد فخرالدینی، با شعری از تورج نگهبان و آواز علیرضا قربانی، نمونهای از آواز افشاری است. این قطعه برای موسیقی تیتراژ مجموعه تلویزیونی کیف انگلیسی ساخته شده و بعداً توسط فخرالدینی در آلبومی منتشر گردید.
نام گوشههای دستگاه شور
براساس ردیف موسیقی میرزا عبدالله خان صوفی گوشههای دستگاه شور عبارتند از: درآمد اول ♪ پنجه شعری ♪ کرشمه ♪ رَهاب ♪ اوج ♪ ملا نازی ♪ نغمه اول ♪ نغمه دوم ♪ زیرکش سلمک ♪ سلمک ♪ گلریز ♪ مجلسافروز ♪ عُزّال ♪ صفا ♪ بزرگ ♪ کوچک ♪ دوبیتی ♪ خارا ♪ قجر ♪ حزین. ♪ شور پایین دسته ♪ رَهاب ♪ چهار گوشه ♪ مقدمه گریلی ♪ رضوی، حزین، فرود ♪ شهناز ♪ مقدمه قَرَچه. ♪ قرچه ♪ شهناز کت یا عاشقکش ♪ گِرِیلی ♪ گریلی شستی ♪ رنگ هشتری ♪ شهرآشوب ♪ رنگ ضرب.
نام گوشههای دستگاه شور براساس ردیف میرزا عبدالله
از این بین، هرمز فرهت چند گوشه را گوشههای اصلی میداند که عبارتند از: سلمک، ملا نازی، گلریز، بزرگ، خارا، قجر، عزال، شهناز، قرچه، حسینی، بیات کرد، و گریلی. همچنین برونو نتل به نقل از منوچهر صادقی مینویسد که صادقی گوشههای درآمد، شهناز، قرچه، رضوی، و حسینی را جزو گوشههای اصلی یا شاهگوشهها میداند. پژوهشهای برونو نتل نیز نشان داد که گوشههای درآمد، رضوی و شهناز بیشتر از بقیهٔ گوشهها اجرا میشوند و از همین رو او این سه گوشه را قلب آن میداند. برکشلی هم در ذکر مثال از گوشههای «مهم» دسـتگاه شـور، به این موارد اکتفا میکند: شهناز، گریلی، ملا نازی، بزرگ، رهاب.
انواع آوازهای دستگاه شور
آوازهای دستگاه شور عبارتند از:
- ابوعطا
- افشاری
- بیات ترک
- دشتی
ابوعطا که به «دستان عرب» نیز شهرت دارد، مربوط به قوم عرب و ناحیه حجاز است. افشاری مربوط به طایفه افشار، بیات ترک مربوط به طایفه زندیه و دشتی در گیلان با نام گیلکی و در فارس با نام دشتستانی شهرت دارد.
از سوی دیگر، بین چهار آوازی که متعلقات شور دانسته میشوند هم، دو آواز (بیات ترک و افشاری) گامی متفاوت از شور دارند. در نتیجه برخی آن را مستقل از شور میدانند، در حالی که دو آواز دیگر (ابوعطا و دشتی) ارتباط نزدیکتری با شور دارند.
بیشتر موسیقیدانان دستگاههای موسیقی ایرانی را هفت عدد میدانند و ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی را جزء ملحقات شور طبقهبندی میکنند. با این حال برخی، از جمله هرمز فرهت، تعداد دستگاههای موسیقی ایرانی را دوازده عدد میدانند. این چهار آواز را به عنوان چهار دستگاه مستقل از شور (اما مرتبط با شور) معرفی میکنند. دستگاه دوازدهم «بیات اصفهان» است که بقیه آن را جزو دستگاه همایون میدانند.
ردیفهای دستگاه شور
چندین ردیف برای دستگاه شور ساخته و پرداخته شدهاند؛ از جمله ردیف میرزا عبدالله که آن را میتوان قدیمیترین ردیف در این فهرست نامید. پس از ردیف میرزاعبدالله، ردیف مهدیقلی هدایت که روایتی از ردیف میرزاعبدالله است و ردیف صبا که نتِ مهمترین گوشههایش در سه کتاب توسط خودش نوشته شدهاست، قدیمیتر از بقیه هستند.
همچنین دو ردیف شور توسط نورعلی برومند روایت شدهاست که اولی توسط برونو نتل در سالهای ۱۹۶۸ تا ۱۹۶۹ در جلساتِ کلاس و دیگری در سال ۱۹۷۵ توسط وزارت هنرهای زیبا ضبط شدهاست. گلچینی از ردیف شور بوسیله کامبیز روشنروان به سفارش کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان گردآوری و ضبط شد.
این ردیف، توسط چندین نوازنده مختلف اجرا شدهاست. طولانیترین ردیفِ شور، توسط موسی معروفی تدوین شدهاست و البته هیئتی تحت نظر وزارت فرهنگ نیز در این راه معروفی را یاری کردهاند. ردیف معروفی در ردیفِ روایتهای مهم قرار میگیرد. این ردیف توسط معروفی نتنویسی و توسط سلیمان روحافزا اجرا شدهاست.
پایان سخن
دستگاه شور از دستگاههای موسیقی ایران است، که توسط بسیاری مهمترین دستگاه موسیقی ایرانی دانسته میشود. این دستگاه منشأ چند آواز مهم در ردیف موسیقی ایرانی است. ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی از آوارهای این دستگاه هشتند. دانگ اصلی آن، جزو دانگهای پایه در موسیقی ایرانی دانسته میشود.
برخلاف برخی دیگر از دستگاهها، دستگاه شور همنام یکی از مقامهای قدیم موسیقی ایرانی نیست. درجات شور با مقام حسینی مطابقت دارند اگر چه برخی از گوشهها با فواصل مقام فرعی جانفزا تطبیق دارند. در ردیفهای مختلف موسیقی، گوشههای مختلفی برای این دستگاه وجود دارد. مهمترین گوشههایی که در بیشتر این ردیفها آمدهاند شامل شهناز، گریلی، ملا نازی، بزرگ و رهاب میشود.
نگارنده: تنبورنواز
دستگاههای موسیقی | 15 دی 02
