دستگاه چهارگاه
دستگاه چهارگاه یکی از دستگاههای موسیقی ایران است که دارای احساس سرزندگی و صلابت بوده و برای سبک حماسی مناسب دانسته میشود. در مقایسه با دستگاههای شور و سهگاه که فواصل آنها ملایم و متعادل و حرکات در آنها تغزلی هستند، در دستگاه چهارگاه حرکت ضربتی میتواند حالتی برانگیزاننده ایجاد کند. از سوی دیگر، اجرای چارگاه با ضربآهنگی آرام و معتدل میتواند فضایی تفکرآمیز ایجاد کند که برای مراقبه مناسب باشد.
برخلاف برخی دیگر از دستگاهها، دستگاه چهارگاه همنام هیچ یک از مقامهای موسیقی باستانی ایران نیست. درجات چهارگاه نیز با درجات اصلی هیچ یک از مقامها مطابقت ندارند. با این حال لفظ «چهارگاه» محدود به ردیف موسیقی ایران نیست و در موسیقیهای مبتنی بر مقام نیز به وجود دارد. در این آموزش، به تشریح دستگاه چهارگاه پرداخته میشود.
تاریخچه و جایگاه دستگاه چهارگاه
در موسیقی قدیم ایران، افزون بر دوازده مقام اصلی و شش آواز، بیست و چهار شعبه نیز وجود داشت. این شعبات توالیهایی از دو نت تا هشت نت بودند و نام یکی از آنها «چهارگاه» بود. شعبه چهارگاه، یکی از دو شعبه مقام زنگوله بود.
پس از تحول مقام به دستگاه برخی از دستگاهها، از جمله چهارگاه، نامشان را از همین شعبات گرفتند. البته فواصل دستگاه چهارگاه، با فواصل این دانگ مطابقت ندارد؛ دانگ چهارگاهِ قدیم را امروزه میتوان در دانگ بیات ترک یافت. در عین حال، لفظ چهارگاه برای توصیف شعبههایی که چهار نغمه داشته باشند نیز به کار میرفتت. این شامل شعبه چهارگاه، و شعبات دیگری نظیر رَکب، مُبَرقَع، ماهور، کردانیا، و نوروزِ خارا نیز میشد.
در دوران صفویه و در گیرودار شکلگیری مفهومی که امروزه با نام «دستگاه» شناخته میشود، چهار «شَد» تعریف میشده که چارگاه یکی از این شَدود چهارگانه بود.
دستگاه چهارگاه به جهت آن که گسترهای از حالات و صفات موسیقی ایرانی را در خود دارد نیز مهم دانسته میشود. روحالله خالقی در کتاب نظری به موسیقی چارگاه را از این جهت که هم گوشههای شاد دارد و هم گوشههای حزین و هم گوشههایی که احساساتی همچون وقار، متانت، و بردباری را نمایش میدهند، دستگاهی مناسب برای «نشان دادن تمام حالات و صفات و کیفیات» توصیف میکند.
تحلیل ردیف
در ردیف موسیقی ایرانی، ترتیب گوشههای دستگاه چهارگاه کمابیش به این شکل است: ابتدا گوشههای درآمد و پس از آن گوشه زابل قرار دارند، گوشههای حصار و مخالف معمولاً یکی پس از دیگری میآیند، مغلوب بعد از مخالف میآید و منصوری پس از آن. این ترتیب، به شکلی است که گوشهها به تدریج تمرکزشان روی درجههای بالاتر دستگاه خواهد بود:
- درآمد روی نت پایه
- زابل روی درجه سوم
- حصار روی درجه پنجم
- مخالف روی درجه ششم
- مغلوب و منصوری روی درجه اکتاو
استثنای این قاعده، گوشه مویه و سه گوشه دیگری است که با این ترتیب ناسازگارند و عبارتند از حُدی، پهلوی و رجز. در ردیفهای قدیمی مویه بعد از زابل بوده اما در ردیفهای جدید یا دیرتر مطرح میشود یا به کل مطرح نمیشود (مثلاً در ردیف آوازی دوامی مویه در چهارگاه کلاً مطرح نمیشود اگر چه در سهگاه مطرح میشود). گوشههای سهگانه حدی، پهلوی و رجز که ساختار ریتمیکتری هم دارند، معمولاً همراه هم در ردیف میآیند و گاهی به کل در ردیف نیامدهاند.
تحقیقات برونو نتل روی چهلوچهار اجرای ضبط شده از دستگاه چهارگاه نشان داد که گوشههای درآمد، زابل و مخالف تقریباً در تمام اجراها به کار رفته بودند، در حالی گوشههای حصار، منصوری، مویه و مغلوب تنها در نیمی از اجراها یافت میشدند و گوشههای حدی و رجز به همراه گوشههایی که از دستگاههای دیگری آمدهاند یا در ردیف وجود ندارند (نظیر شاهخطایی و چهاربیتی) تنها در یک یا دو مورد از اجراها وجود داشت. همچنین بیشتر اجراهای چهارگاه تنها سه گوشه را پوشش میدادند.از همین رو او سه گوشه درآمد، زابل و مخالف را قلب دستگاه چهارگاه مینامد.
گوشههای دستگاه چهارگاه
دستگاه چهارگاه در ردیف موسیقی ایرانی صاحب گوشههایی است که برخی احساس اندوه، برخی حالت وقار و متانت، و برخی حس شادی را به همراه دارند، و از همین رو این دستگاه برای نشان دادن تمام حالات و احساسات مناسب است. برخی از گوشههای مهم دستگاه چهارگاه از بم به زیر عبارتند از زابل، مویه، حصار، مخالف، مغلوب، حزین و منصوری.
گوشههای دستگاه چهارگاه به قرار زیر هستند:
تمامی گوشههای دستگاه چهارگاه
دستگاه چهارگاه از طریق گوشههایی همچون گوشه مخالف، امکان پردهگردانی به دستگاه همایون را دارد و همچنین هر یک از دانگهای چهارگاه میتواند دانگ دوم بیات اصفهان فرض شود. همچنین این دستگاه، به لحاظ نام گوشهها و ساختار ردیف، با دستگاه سهگاه رابطه نزدیکی دارد.
رابطه با دیگر دستگاهها
دستگاه چهارگاه و دستگاه سهگاه با هم «برادر» هستدن و این به خاطر ارتباط زیاد این دو دستگاه است. چنانکه هر دو تعداد گوشه همنام دارند که اگرچه در هر دستگاه از گام آن دستگاه تبعیت میکنند اما ملودی مشابهی دارند. آهنگهای شاد این دستگاه نیز به دستگاه ماهور نزدیک است.
برای نمونه در ردیف موسی معروفی، گوشههای زابل و حصار برای هر دوی این دستگاهها آمده است. همچنین هر دو دستگاه گوشههایی به نام مغلوب و مخالف دارند که نقش مهمی در ردیف آنها دارند اگر چه نقش گوشه مخالف در چارگاه چشمگیرتر است تا در سهگاه. به عقیده هرمز فرهت، تمام قطعاتی که در سهگاه اجرا شوند را میشود عیناً در چارگاه نیز اجرا کرد. اما عکس این امر صادق نیست چون چهارگاه چند گوشه اختصاصی دارد.
هر یک از دانگهای چهارگاه میتواند دانگ اول گام دستگاه همایون یا دانگ دوم گام بیات اصفهان فرض شود و این امر امکان پردهگردانی بین آنها را فراهم میکند. شاید کمترین شباهت را نیز با دستگاه نوا داشته باشد.
نمونهها
با وجود آثار فراوانی که در دستگاه چهارگاه وجود دارد، سالار عقیلی خواننده معاصر ایرانی معتقد است که اجرای دشوار برخی از گوشههای این دستگاه نظیر حصار و مخالف باعث شده تا خوانندگان جدید از اجرای آثار در دستگاه چهارگاه پرهیز کنند. داریوش صفوت نیز آواز خواندن در دستگاه چهارگاه را از سهگاه دشواتر قلمداد کرد.
از جمله آثار مشهور دوره معاصر که در دستگاه چهارگاه ساختهشدهاند عبارتند از:
- آلبوم دستان اثر پرویز مشکاتیان و با آواز محمدرضا شجریان
- کنسرت ۷۷ اثر شهرام ناظری و گروه کامکارها
- قطعه سلام صبحگاهی اثر حسن کسائی
- آلبوم نخستین دیدار بامدادی اثر کیهان کلهر
- قطعه «دخترک ژولیده» از علینقی وزیری
- موسیقی تیتراژ مجموعه تلویزیونی پدرسالار
- سرود ایران جوان (نخستین سرود ملی ایران)
برخی از شادترین و رقصآورترین قطعات موسیقی سنتی ایرانی در این دستگاه هستند مانند رِنگ «مبارک باد» و «بابا کرم».
در مقابل در تعزیهخوانی نیز مرسوم است و نوحهخوانی در این دستگاه متداول است.
خلاصهو جمعبندی
دستگاه چهارگاه یکی از دستگاه های هفتگانه موسیقی ایرانی است. این دستگاه با درجات اصلی مقامهای موسیقایی ایرانی نسبتی مستقیم ندارد. اما برگرفته از شعبات بیست و چهارگانه مقامهای موسیقی قدیم ایرانی است که یکی از آنها چهارگاه نام داشته است.
دستگاه «چهارگاه» بهلحاظ پردهبندی، فواصل و همچنین تمایز و تشخص گوشهها از جایگاه ویژهای در موسیقی ایرانی برخوردار است. بهعنوان نمونه در اغلب اجراهایی که در این دستگاه موجود است. گوشههایی نظیر «درآمد»، «زابل»، «حصار»، «مخالف» و «منصوری» نقش برجستهای دارند. در این دستگاه نیز، به مانند «ماهور» و «شور»، شاهد اجرای رنگهای شهرآشوب در انتهای دستگاه هستیم. انگارهها و مدلهای ملودیک متنوعی در چهارگوشه ابتدایی، تحت عنوان چهار درآمد اجرا میشود که برخی آنها را «تکه» نامیدهاند. در هر صورت، زنگوله و پیش زنگوله و کرشمه نیز میتوانند حول محور نت شاهد، در محدوده درآمدها جای بگیرند.
نگارنده: تنبورنواز
دستگاههای موسیقی | 22 اسفند 02
