رنگ موسیقی

رنگ (Reng) یکی از فرم‌های اصلی در ردیف موسیقی ایرانی و قطعی‌ای موزون با ریتم سریع است که برای شادی و طرب نواخته می‌شود. این قطعه موزون در ردیف همه دستگاه‌های موسیقی ایرانی وجود دارد و معمولاً میزان موسیقی آن شش‌هشت است.

در اجراهای کامل موسیقی سنتی یا همان ردیف موسیقی، معمولا ابتدا پیش درآمد و سپس درآمد، چهارمضراب، آواز، تصنیف و… و در انتهای اجرا رِنگ نواخته می شود. رِنگ موسیقی اجرای کامل یک دستگاه را به بهترین شکل تمام می کند به همین علت به قطعه خداحافظی هم معروف است.

تعریف رنگ موسیقی

رنگ یک فرم سازی بدون آواز، متریک و معمولاً از پیش ساخته است که در پایان برنامهٔ اجرای موسیقی نواخته می‌شود. این فرم دارای الگوی ریتمیک خاصی به نام «شیر مادر» است. رنگ‌ها معمولاً تندای میانه دارند؛ به شکلی که همراهشان رقص شادی اجرا شود. بین قطعات آوازی در موسیقی ردیفی، رنگ تندترین آن‌ها را تشکیل می‌دهد. بیشتر رنگ‌ها در دو مد مختلف موسیقی اجرا می‌شود.

رنگ نوعی موسیقی سازی است و آواز در آن نقشی ندارد. معمولاً رنگ در انتهای اجرای دستگاه و پس از اجرای تصنیف‌ها و آوازها نواخته می‌شود.

هدف از اجرای این قطعه این است که در اجرای کامل یک دستگاه در بخش پایانی قطعه شادی بخشی به گوش مخاطبان برسد. کاربرد خاص آن برای ایجاد نشاط و رقص در پایان اجراهای موسیقی بوده است که به واسطه آن اجرا و محفل پایانی شیرین و لذت بخش برای شرکت کنندگان و مخاطبان ایجاد کند.

به عقیدهٔ موسیقی‌شناسان، رنگ احتمالاً یکی از قدیمی‌ترین فرم‌های موسیقی ایرانی است. با این حال، فرم رنگ به شکلی که امروز می‌شناسیم احتمالاً در دوره معاصر و بوسیله درویش‌خان ابداع شد.

تاریخچه رنگ موسیقی

داریوش صفوت معتقد است که از آنجا که رنگ تنها فرم موسیقی است که مخصوص همراهی با رقص است و با توجه به قدمت هنر رقص در ایران، می‌توان نتیجه گرفت که رنگ قدیمی‌ترین فرم موسیقی است که تا امروز به‌جا مانده‌است. وی همچنین اشاره می‌کند که حتی تحریم مذهبی، که باعث محدودیت رقص شد هم مانع از اجرای رقص و موسیقی در دربار پادشاهان نشد. ولی موسیقی‌دانان هم گاهی رنگ‌ها را بدون حضور رقاص اجرا می‌کرده‌اند و این به حفظ فرم رنگ در طول زمان کمک کرده‌است.

فرهاد فخرالدینی نیز با استناد به نوشته‌های شمس العلما در کتاب ساز و آهنگ باستان چنین نتیجه می‌گیرد که رنگ ریشهٔ دیرینه‌ای دارد و در قدیم به آن «فروداشت» گفته می‌شده‌است. وی همچنین اصطلاح «ضرب اصول» را که در اشعار حافظ و سعدی به کار رفته، مرتبط با «رنگ اصول» می‌داند که امروزه جزء رنگ‌های دستگاه شور است.

ابداع فرم رنگ به شکل امروزی‌اش به درویش‌خان نسبت داده می‌شود.[۸] وی رنگ‌هایی در وزن سه‌چهارم و شش‌هشتم ساخت که کم‌نظیر دانسته می‌شوند.محمدرضا لطفی معتقد است که رنگ‌ها را می‌توان به دو دستهٔ کلی تقسیم کرد:

• رنگ‌های هنری
• رنگ‌های کافه‌ای

به عقیدهٔ او، رنگ‌های هنری برخاسته از قریحهٔ هنرمند هستند و ارزش موسیقایی فاخری دارند، در حالی که دستهٔ دوم رنگ‌ها که معمولاً در مهمانی‌ها و کافه‌ها نواخته می‌شوند و با رقص توأم هستند، ارزش هنری کمی دارند.وی اشاره می‌کند که گاهی رنگ‌های دستهٔ دوم با اصطلاح کار عمل نیز نامیده می‌شدند.

بر اساس این دسته‌بندی، لطفی از درویش‌خان نه به عنوان ابداع‌کنندهٔ فرم رنگ، بلکه به عنوان کسی یاد می‌کند که در این فرم تحول ایجاد کرد و فرم «رنگ هنری» را شکل داد و با احیای رنگ‌های قدیمی مثل شهرآشوب‌ها و رنگ فرح، اصالت هنری فرم رنگ را بالا برد.

انواع رنگ موسیقی

از رنگ‌های معروف، می‌توان به رنگ حَرْبی (به معنای «جنگی») اشاره کرد که در دستگاه ماهور قرار دارد و نوعی رقص جنگ است و نیز رنگ یک‌چوبه که رقص چوب قشقاییان با آن انجام می‌شده‌است. درویش‌خان نیز رنگ‌هایی برای رقص سماع ساخته که معروفند. در موسیقی معاصر ایران، چهارمضراب‌ها جای رِنگ‌ها را گرفته‌اند. سایر هنرمندانی که رنگ‌های مشهور نواخته‌اند، عبارتند از: رکن‌الدین مختاری، علی‌اکبر شهنازی، علینقی وزیری، حبیب سماعی، مرتضی نی‌داوود، موسی معروفی و فرامرز پایور.

فرصت‌الدوله شیرازی رنگ‌های مهم در دستگاه‌های مختلف را به این شرح برشمرده‌است:

• دستگاه راست‌پنج‌گاه: شهرآشوب، حربی
• دستگاه چهارگاه: شهرآشوب، حاشیه، متن، لزگی
• دستگاه سه‌گاه: شهرآشوب، حاشیه، متن، لزگی، دلگشا
• دستگاه همایون: شهرآشوب، نستوری (نستاری)، فرح
• دستگاه نوا: شهرآشوب، حربی، نستوری
• دستگاه ماهور: شهرآشوب، خفی جلی، حربی
• دستگاه شور: شهرآشوب، ضرب اصول

داریوش طلایی نیز رنگ‌هایی که تا به امروز باقی مانده‌اند را شامل این موارد می‌داند: رنگ شهرآشوب در شور و چهارگاه، رنگ فرح در همایون، رنگ حربی در ماهور، رنگ نستاری در نوا، رنگ دلگشا در سه‌گاه، رنگ لزگی و حاشیه در چهارگاه، و رنگ ضرب اصول در شور.

خلاصه و جمع‌بندی

معمولا رنگ در پایان یک برنامه موسیقی در هر دستگاهی اجرا می‌شود. با اجرای رنگ موسیقی، روحیه شنونده به حالت ابتدایی بر می‌گردد. همچنین از آنجا که اجرای یک دستگاه ممکن است طولانی باشد و مخاطبان خسته شوند با اجرای یک قطعه رنگ آن سرور و شادی به شنونده باز می‌گردد. همچنین با ریتم آن تحرک پیدا می‌کنند. پایانی با شکوه تر رقم می‌خورد و مخاطبان با شادی و زیبایی بیشتری از آن برنامه یاد خواهند کرد. این قطعه بدون نیاز به آواز و خوانندگی، و فقط با ساز و نوازنده اجرا می‌شود.

در ردیف هر دستگاه، از چند رنگ اسم برده می‌شود و رنگ شهرآشوب در تمام دستگاه‌ها نام برده می‌شود. برخی رنگ‌های دیگر (نظیر حربی، لزگی و نستاری) نیز در ردیف بیش از یک دستگاه ذکر شده‌اند، اما برخی دیگر نظیر ضرب اصول فقط در یک دستگاه آمده‌اند. از نظر ساختاری، این رنگ‌ها درجات مختلفی از انسجام را دارند. در برخی، فرازها کاملاً مشخص هستند و در برخی دیگر نه. اگرچه، کاربرد اصلی رنگ در رقص بوده‌است، اما رنگ‌هایی که در ردیف فعلی رایجند، گاهی ضرب‌آهنگ کندتری دارند و حتی برخی‌شان در مراسم عزاداری هم به کار گرفته می‌شوند.