دستگاه راستپنجگاه
دستگاه راستپنجگاه یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است ردیف‌های موسیقی دو گوشه دارد که با نام‌های «درآمد راست» و «پنجگاه» شناخته می‌شوند. درآمد راست، در واقع همان درآمد دستگاه است و گوشه پنجگاه در پرده‌های دستگاه نوا اجرا می‌شود وقتی که نت پایهٔ آن دستگاه نوا به اندازه یک فاصلهٔ پنجم درست بالاتر از نت پایهٔ درآمد راست باشد.
این دستگاه از نظر نام با هیچ‌یک از مقام‌های موسیقی سنتی ایران سازگاری ندارد. از دیدگاه برخی پژوهشگران، نام راست و پنجگاه هر دو نام‌های تازه‌تری بین مقام‌های موسیقی هستند. دانگ اول دستگاه راستپنجگاه با مقام راست ارتباط و با دستگاه ماهور سازگار است. این دستگاه، امکان پرده‌گردانی به تمام دستگاههای دیگر را فراهم می‌کند. برخی معتقدند که هدف از ایجاد این دستگاه، آموزش مراحل عالی موسیقی از جمله مُرَکّب‌نوازی و مرکب‌خوانی بود.
تاریخچه و نام دستگاه راستپنجگاه
نام این دستگاه در متون دوران قاجاریه به صورت «راست و پنجگاه» و گاه به صورت «راستپنجگاه» بیان گردید.
فرهاد فخرالدینی راستپنجگاه را در اصل «راست و پنجگاه» میداند. به این معنی که نیمهٔ اول گام آن، همان «راست» است و نیمه دوم از پنج مقام مختلف مشتق شده است. این پنج مقام (یا دستگاه) عبارتند از ماهور، شور، نوا، سه‌گاه و همایون. از آنجا که با گوشه شوشتری در دستگاه همایون می‌توان به گوشهٔ منصوری در چهارگاه رفت، راستپنجگاه عملاً امکان جابه‌جایی و پرده‌گردانی بین تمام دستگاههای موسیقی ایرانی را فراهم می‌کند. از همین رو، این دستگاه در مرکب‌خوانی به کار می‌رود.
نام «راست» در خسروانی‌های دوران ساسانیان دیده نمی‌شود. نخستین اشاره به آن در متون حدود ۴۰۰ سال پس از ساسانیان، به عنوان یکی از پرده‌های موسیقی صورت گرفت. با این حال، در برخی از اشعار نام «راست» همراه با نام نکیسا یا باربد آمده است. بنابراین احتمال دارد که این مقام ریشه در خسروانی‌ها داشته باشد.
نام «پنجگاه» اما قرن‌ها بعد و برای نخستین بار در آثار فرصت‌الدوله شیرازی دیده شد. اگر چه برخی صاحب‌نظران نظیر هنری جورج فارمر معتقدند که استفاده از نام‌های ایرانی و شمردن موقعیت پرده‌ها (نظیر دوگاه و پنجگاه) از حدود قرن سوم هجری به موسیقی دوران اسلام راه یافت اما نام پنجگاه در آثار فارابی و ابن سینا دیده نمی‌شود.
نمونه‌های دستگاه راستپنجگاه
محمدرضا لطفی به همراه محمدرضا شجریان آثاری در این دستگاه ارائه کرده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به اجرای جشن هنر شیراز یا راستپنجگاه (۱۳۵۴) و «چشمه نوش» اشاره کرد. همچنین «قافله‌سالار» اثری دیگر از محمدرضا لطفی‌ست که در آن به تکنوازی تار در دستگاه راستپنجگاه پرداخته.
آلبوم‌های ساز نو آواز نو و بهاران آبیدر با صدای شهرام ناظری نیز در این دستگاه اجرا شده‌اند. آلبوم‌های مقام صبر از پرویز مشکاتیان و راز و نیاز از حسین علیزاده، هر دو با صدای علیرضا افتخاری، نیز در این دستگاه اجرا شده‌اند.
در بحورالالحان اثر فرصت‌الدولهٔ شیرازی، نام راستپنجگاه به صورت «راست و پنجگاه» آمد و به عنوان نخستین دستگاه از دستگاههای هفتگانه مطرح شد. همچنین، در بخشی که مقام راست معرفی شده، برای آن دو شعبه ذکر شده که یکی از آن‌ها پنجگاه نام دارد. در مقابل، موسی معروفی در کتاب ردیف هفت دستگاه موسیقی ایران نام این دستگاه را «راستپنجگاه» آورده و آن را به عنوان ششمین دستگاه از هفت دستگاه فهرست کرده‌است. داریوش صفوت نیز نام این دستگاه را «راستپنجگاه» آورده‌است و در مورد استفادهٔ فرصت‌الدوله از واو عطف تذکر داده‌است.
گوشه‌های دستگاه راستپنجگاه
هرمز فرهت مهم‌ترین گوشه‌های راستپنجگاه را به این شکل توصیف کرده‌است:
نام گوشه‌های دستگاه راستپنجگاه
هرمز فرهت، رایج‌ترین ترتیب اجرای گوشه‌ها را چنین ذکر کرده‌است: پروانه، خسروانی، روح‌افزا، نیریز، زابل، پنجگاه، قرچه، مبرقع، سپهر، نهیب، عراق، آشور، ابوالچپ، طرز، لیلی و مجنون، نوروزها، نفیر، ماوراءالنهر، راک، راک کشمیر، و راک هندی. از این میان، پروانه، روح‌افزا، سپهر، پنجگاه، مبرقع، و ماوراءالنهر مخصوص راستپنجگاه هستند، خسروانی و گوشه‌های راک از دستگاه ماهور آمده‌اند، ابوالچپ، طرز، لیلی و مجنون، نفیر و گوشه‌های نوروز از دستگاه همایون آمده‌اند، زابل از سه‌گاه آمده‌است، و قرچه هم از شور. گوشه‌های نیریز، نهیب، عراق و آشور را فرهت جزو «گوشه‌های سرگردان» طبقه‌بندی می‌کند که در دستگاههای بسیاری قابل اجرا هستند.
خلاصه و جمع‌بندی
دستگاه راست پنجگاه یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است که با نام‌های «راست» و یا «راست و پنجگاه» نیز شناخته شده است. نام دستگاه راست پنجگاه برخلاف برخی دیگر از دستگاه های موسیقی ایرانی رابطه ای معنادار با مقا مهای قدیم موسیقی ایرانی ندارد. به باور برخی پژوهشگران موسیقی، عنوانهای «راست» و «پنجگاه» در دوران جدیدتر بر این دستگاه گذارده شدند.
در روایت‌های به جا مانده از دوره قاجار این دستگاه به هر دو شکل «راست پنجگاه» و «راست و پنجگاه» آمده است. فرهاد فخرالدینی عنوان اصلی و درست این دستگاه را با واو عطف میداند. به بیان او نیم نخست گام راست پنجگاه راست است و نیم دوم آن برگرفته از پنج مقام متفاوت که عبارتند از نوا، شور، همایون، سه گاه و ماهور. بر این اساس اولین دانگ راست پنجگاه مرتبط با مقام راست و با دستگاه ماهور سازگار دانسته شده است. به همین دلیل از طریق دستگاه راست پنجگاه امکان پرده گردانی به تمامی دیگر دستگاه های موسیقی ایرانی امکان پذیر است.
در رساله «بحورالالحان» نوشته فرصت شیرازی نیز نام این دستگاه «راست و پنجگاه» نگارش شده و نخستین دستگاه از هفت دستگاه موسیقی ایرانی ذکر شده است. در معرفی مقام «راست» نیز نام یکی از دو شعبه آن پنجگاه ذکر شده است. اما در ردیف موسی معروفی نام «راست پنجگاه» به کار رفته است و دستگاه ششم در میان دستگاههای ایرانی نامیده شد. داریوش صفوت نیز راست پنجگاه را در حکم عنوان درست این دستگاه به کار برد.
نگارنده: تنبورنواز
دستگاههای موسیقی | 26 اسفند 02
